Η πρόσφατη προκήρυξη ερευνητικών προγραμμάτων «ΝΗΣΙΔΕΣ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ» και «POST-DOC» από το Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΙδΕΚ) έχει ξεσηκώσει πολλές διαμαρτυρίες στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, που είναι το προεξάρχον ερευνητικό ίδρυμα στην Κυπριακή Δημοκρατία. Ιδιαίτερα η Σχολή Θετικών και Εφαρμοσμένων Επιστημών (ΣΘΕΕ) θεωρεί ότι πλήττεται άμεσα από αυτές τις προκηρύξεις για τους εξής λόγους:
(α) Υπάρχει ξεκάθαρη μεροληψία υπέρ «ιδιωτικών ερευνητικών φορέων» και «ιδιωτικών πανεπιστημίων». Στην προκήρυξη για τις «ΝΗΣΙΔΕΣ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ» σημειώνεται ότι από τα πέντε έργα που θα χρηματοδοτηθούν ανά επιστημονική περιοχή (απελπιστικά μικρός αριθμός έτσι κι αλλιώς), θα επιλεγούν «οι τρεις (3) πρώτες προτάσεις σε βαθμολογία (με ελάχιστη βαθμολογία13,00/15,00) με ΣΕ Έμπειρο Ερευνητή με Ανάδοχο Φορέα Ιδιωτικάχρηματοδοτούμενο ερευνητικό κέντρο /ιδιωτικό πανεπιστήμιο (εάν υπάρχουν)». Επίσης, αναφέρεται ότι ο μέγιστος προϋπολογισμός ενός ερευνητικού έργου αυξάνεται σημαντικά (κατά 25%), αν στο έργο συμμετέχει ιδιωτικός ερευνητικός φορέας ή ιδιωτικό πανεπιστήμιο.
(β) Υπάρχει ξεκάθαρη μεροληψία εναντίον των μεγαλύτερων σε ηλικία ερευνητών, καθώς η επιλογή χρηματοδότησης για τις επιλέξιμες προτάσεις γίνεται με ηλικιακά κριτήρια! Ορίζονται ως νέοι ερευνητές όσοι είναι κάτοχοι διδακτορικού τα τελευταία δώσεκα (12) χρόνια, αριθμός υπερβολικά μεγάλος κατά την άποψή μας, και πριμοδοτούνται με ιδιαίτερους τρόπους οι νέοι ερευνητές στα κριτήρια επιλογής. Η πριμοδότηση νέων ερευνητών σε σημαντικό βαθμό θα ήταν επιθυμητή, εάν υπήρχαν παράλληλα και άλλες δυνατότητες χρηματοδότησης των υπολοίπων. Να σημειωθεί ότι οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί των δημόσιων πανεπιστημίων εντάσσονται στην κατηγορία των «μεγαλύτερων» που σημαίνει ταυτόχρονα ότι έχουν πολυετή ερευνητική πείρα και είναι υπεύθυνοι ομάδων νεότερων ερευνητών, τους οποίους πλέον αδυνατούν να στηρίξουν.
(γ) Στα προγράμματα «POST-DOC» επιλέγονται καταρχήν για χρηματοδότηση «οι πρώτες δύο (2) σε βαθμολογία επιλέξιμες προτάσεις με Ανάδοχο Φορέα Επιχείρηση, για κάθε Επιστημονική Περιοχή, αν υπάρχουν».
Οι τελευταίες εξελίξεις αποτελούν το επιστέγασμα μιας μακρόχρονης στρατηγικής του ΙδΕΚ, που στη ΣΘΕΕ πιστεύεται ότι έχει τελείως εσφαλμένη λογική. Το ΙδΕΚ είναι ο μόνος κρατικός φορέας υποστήριξης έρευνας στην Κυπριακή Δημοκρατία και έχει τη διαχρονική ευθύνη της κατανομής ερευνητικών κονδυλίων, τόσο ευρωπαϊκών όσο και κρατικών. Τα τελευταία αρκετά χρόνια η Κύπρος αποτελεί ουραγό της έρευνας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αφού ξοδεύει στην έρευνα μόλις το 0,82% του ΑΕΠ σε αντίθεση με τον κοινοτικό μέσον όρο, που είναι 2,5% και όμως βρίσκεται κάτω από τις αντίστοιχες τιμές ανταγωνιστών, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα. Να σημειωθεί πως ακόμα και χώρες με χειρότερη οικονομική κατάσταση από την Κύπρο (π.χ. Ελλάδα, Πορτογαλία, Τσεχία) επενδύουν μεγαλύτερα ποσοστά του ΑΕΠ στην έρευνα. Ακόμα ωστόσο και αυτά τα πενιχρά (σε σχετικούς όρους) κονδύλια κατανέμονται στην Κύπρο υιοθετώντας κριτήρια που είναι ίσως κατάλληλα για τις μεγάλες οικονομίες της Ευρωζώνης, αλλά σίγουρα είναι άκρως ακατάλληλα για μια μικρή χώρα με χαμηλές επιδόσεις και μικρή προϊστορία έρευνας.
Υπάρχει ελάχιστη χρηματοδότηση της βασικής έρευνας, η οποία θεραπεύεται από όλα τα τμήματα της ΣΘΕΕ του Πανεπιστημίου Κύπρου και τα δημόσια πανεπιστήμια γενικότερα. Διοχετεύονται τεράστια ποσά σε επιχειρήσεις που δεν έχουν και δεν θα αποκτήσουν εύκολα ερευνητικό προσανατολισμό. Δεν στηρίζεται σωστά η πειραματική έρευνα και οδηγούνται σε μαρασμό καταξιωμένα ερευνητικά εργαστήρια, αδυνατώντας να συντηρήσουν ή να ανανεώσουν τον εξοπλισμό τους ή να προσελκύσουν νέους επιστήμονες για να εργαστούν σε πραγματικά ερευνητικά περιβάλλοντα.
Όσον αφορά τις προσκλήσεις του ΙδΕΚ, ένα βασικό πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει μακροχρόνιο χρονοδιάγραμμα, ώστε να γνωρίζουν οι ερευνητές τι είδους κονδύλια θα μπορέσουν να διεκδικήσουν σε ορίζοντα π.χ. πενταετίας. Πέραν τούτου, με τις τελευταίες προσκλήσεις το ΙδΕΚ ξεκάθαρα πριμοδοτεί ιδιωτικούς ερευνητικούς φορείς (ποιοί είναι αλήθεια αυτοί στην Κύπρο;) και ιδιωτικά πανεπιστήμια, καταστρατηγώντας αρχές ίσων ευκαιριών στην έρευνα, σε βαθμό που είναι στο όριο της παρανομίας. Η δε επιμονή στήριξης των επιχειρήσεων που δεν έχουν ερευνητικό προσανατολισμό τα τελευταία χρόνια είναι στο όριο του εκνευριστικού: μπορούν ιδιωτικές επιχειρήσεις να δώσουν χώρο για εκπόνηση σωστών διδακτορικών διατριβών; Τι θα κάνει ένας μεταδιδακτορικός συνεργάτης υψηλού επιπέδου σε μια επιχείρηση; Ακόμα κι αν υπάρχουν τέτοιες δυνατότητες σε ορισμένα αντικείμενα, ο αποκλεισμός από τη χρηματοδότηση των κατά πολύ περισσότερων υπόλοιπων υποψηφίων διδακτόρων που εκπονούν έρευνα στα δημόσια πανεπιστήμια είναι απαράδεκτος.
Στη ΣΘΕΕ πιστεύουμε ότι πρέπει να αρχίσει μια σοβαρή συζήτηση για την ίδια τη χάραξη της κρατικής πολιτικής έρευνας, που το ΙδΕΚ είναι ο βασικός εκφραστής της.
Συγκεκριμένα:
(α) Το ΙδΕΚ οφείλει να εξηγήσει/λογοδοτήσει για τα αποτελέσματα των κονδυλίων που έχουν κατανεμηθεί τα τελευταία χρόνια σε όλους τους φορείς, ιδιωτικούς και δημόσιους. Ένας οργανισμός όπως το ΙδΕΚ, με υψηλό κόστος για τον φορολογούμενο (μπορούν να βρεθούν εύκολα οι ακριβείς αριθμοί), έχει καταφέρει να διανείμει τα τελευταία πέντε χρόνια όχι περισσότερα από 36 εκατομμύρια Ευρώ. Έχει αξιολογηθεί το ίδιο το ΙδΕΚ από ανεξάρτητους φορείς; Έχουν δημοσιοποιηθεί τα αποτελέσματα τέτοιων αξιολογήσεων ή/και των ερωτηματολογίων που αποστέλλει στους ερευνητές;
(β) Πρέπει να υπάρξει άμεσα στήριξη της βασικής έρευνας, χωρίς την οποία η εφαρμοσμένη έρευνα είναι αδύνατη. Δεν μπορεί η Κύπρος να βασίζεται σε βασική έρευνα που γίνεται αλλού για να παράγει εφαρμοσμένη έρευνα σε εταιρίες. Αναμφίβολα πρέπει να υπάρχουν προτεραιότητες, αλλά πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η βασική έρευνα δεν συνιστά πολυτέλεια.
(γ) Η αθέμιτη πριμοδότηση των ιδιωτικών φορέων και πανεπιστημίων πρέπει άμεσα να σταματήσει. Η παρούσα προκήρυξη ερευνητικών προγραμμάτων πρέπει να ακυρωθεί και να γίνει σοβαρή διαβούλευση πριν από την επαναπροκήρυξη.
(δ) Η «γενική και αόριστη» ενίσχυση των επιχειρήσεων δεν οδηγεί σε διεύρυνση της ερευνητικής βάσης, όπως θέλουν να πιστεύουν στο ΙδΕΚ. Μια τέτοια διεύρυνση θα μπορούσε μόνο να γίνει με δημιουργία εταιριών-τεχνοβλαστών και εκκολαπτηρίων έρευνας κοντά σε πανεπιστήμια.
(ε) Τελικά ποιος χαράζει την πολιτική έρευνας του ΙδΕΚ; Σίγουρα όχι ο «Επικεφαλής Επιστήμονας» ή ο «Υφυπουργός Έρευνας», οι οποίοι έχουν αλλάξει αρκετές φορές ενώ οι πολιτικές παραμένουν ίδιες.
Καταληκτικά σχόλια
Στη ΣΘΕΕ υπάρχει μεγάλη τεχνογνωσία όχι μόνο στην ίδια την ερευνητική διαδικασία, αλλά και στην κρίση της έρευνας, καθώς πολλά στελέχη της Σχολής συμμετέχουν ως κριτές σε ανάλογους φορείς πολλών ευρωπαϊκών χωρών (αναφέρονται ως παραδείγματα οι Ελλάδα, Γαλλία, Βέλγιο, Ιταλία, Ιρλανδία, Ρουμανία, Σλοβενία, Πολωνία). Πουθενά δεν φαίνεται να υπάρχει κατάσταση ανάλογη με αυτή που έχει δημιουργήσει το ΙδΕΚ στην Κύπρο. Η παρούσα ανακοίνωση θα προωθηθεί στον Τύπο ως ενισχυτική της αντίδρασης των Πρυτανικών Αρχών, που έχουν κάνει επαφές με το ΙδΕΚ και τους υπόλοιπους αρμόδιους ζητώντας ακόμα και την ακύρωση της τρέχουσας πρόσκλησης. Το πρόβλημα, όμως, της κρατικής ερευνητικής χρηματοδότησης στην Κύπρο είναι πολύ ευρύτερο και έχει έρθει η ώρα να αρχίσει ένας σοβαρός διάλογος για να σταματήσει η αυθαιρεσία και η έλλειψη λογοδοσίας και να δημιουργηθούν μηχανισμοί προώθησης έρευνας διαφανείς και αποδεκτοί από όλους τους ερευνητικούς φορείς του τόπου. Αυτή είναι η μόνη ελπίδα για μια αυριανή οικονομία που δεν θα βασίζεται αποκλειστικά στις υπηρεσίες. Με το παρόν σημείωμα η ΣΘΕΕ επιδιώκει να ανοίξει αυτόν τον διάλογο.
Καθηγητής Επαμεινώνδας Λεοντίδης, Κοσμήτορας ΣΘΕΕ
Καθηγητής Σπύρος Σφενδουράκης, Πρόεδρος Τμήματος Βιολογικών Επιστημών
Καθηγητής Κωνσταντίνος Φωκιανός, Πρόεδρος Τμήματος Μαθηματικών και Στατιστικής
Καθηγήτρια Άννα Φιλίππου, Πρόεδρος Τμήματος Πληροφορικής
Καθηγητής Φώτιος Πτωχός, Πρόεδρος Τμήματος Φυσικής
Καθηγητής Αναστάσιος Τασιόπουλος, Πρόεδρος Τμήματος Χημείας
