Ο μετασχηματισμός της επαγγελματικής ταυτότητας της Νηπιαγωγού

Από την περιθωριοποίηση στην ενδυνάμωση και την αναγνώριση

ΤΩΝ ΑΡΕΤΗΣ ΜΙΧΑΗΛ* ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΧΑΤΖΗΑΠΟΣΤΟΛΟΥ**  ΚΑΙ ΝΑΣΙΑΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ***  

 Η σημασία της Προσχολικής Εκπαίδευσης και ο πολυδιάστατος ρόλος της Νηπιαγωγού

Η Προσχολική Εκπαίδευση συνιστά τον ακρογωνιαίο λίθο της δια βίου μάθησης και της ολόπλευρης ανάπτυξης του κάθε παιδιού, με αποδεδειγμένη επίδραση στην νοητική, κοινωνικοσυναισθηματική και ηθική συγκρότηση της προσωπικότητάς του. Εντός αυτού του πλαισίου, ο ρόλος της νηπιαγωγού καθίσταται πολυδιάστατος και παιδαγωγικά κρίσιμος, καθώς η ίδια λειτουργεί ως το πρώτο θεσμικό πρόσωπο που αναλαμβάνει τη συστηματική εκπαιδευτική και συναισθηματική υποστήριξη του παιδιού κατά τη μεταβατική περίοδο από την οικογενειακή θαλπωρή στη δημόσια κοινωνική σφαίρα.

Ο ρόλος της νηπιαγωγού, στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας της γνώσης και της πολυπολιτισμικότητας, αποτελεί κρίσιμο παράγοντα στη διαμόρφωση των πρώτων θεμελίων της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η παιδαγωγική της δράση δεν περιορίζεται σε γνωσιακές παρεμβάσεις, αλλά εκτείνεται σε κοινωνικό-συναισθηματικό, πολιτισμικό και αξιακό επίπεδο, διαμορφώνοντας μελλοντικούς πολίτες με ενσυναίσθηση, συνεργατικότητα, δημιουργικότητα και κριτική σκέψη.

Η υποτίμηση του ρόλου της Νηπιαγωγού. Κοινωνικά στερεότυπα και πολιτισμικές αντιλήψεις

Οι σύγχρονες επιστήμες της αγωγής, της ψυχολογίας και των νευροεπιστημών επιβεβαιώνουν την κρισιμότητα αυτής της αναπτυξιακής περιόδου και αναδεικνύουν τη σημασία της ποιότητας των παιδαγωγικών αλληλεπιδράσεων βρεφικής και νηπιακής ηλικίας. Εντούτοις, παρά τη σαφή επιστημονική τεκμηρίωση, ο ρόλος της νηπιαγωγού παραμένει υποτιμημένος τόσο σε κοινωνικό όσο και σε θεσμικό επίπεδο.

Η υποτίμηση αυτή δεν περιορίζεται σε οικονομικούς ή εργασιακούς δείκτες, αλλά επεκτείνεται σε βαθύτερες πολιτισμικές και ιδεολογικές κατασκευές. Η νηπιαγωγός συχνά αντιμετωπίζεται ως μια βοηθητική φιγούρα φροντίδας και όχι ως επιστημονικά καταρτισμένη επαγγελματίας με κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση της μαθησιακής βάσης και της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού. Το φαινόμενο αυτό εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο έμφυλων στερεοτύπων, απαξίωσης της πρώιμης παιδικής ηλικίας και συστημικής υποβάθμισης της μη τυπικής και προσχολικής εκπαίδευσης (Moss, 2006, Ailwood, 2007).

Το επάγγελμα της νηπιαγωγού ιστορικά και κοινωνικά έχει υποτιμηθεί και θηλυκοποιηθεί, γεγονός το οποίο επηρεάζει την επαγγελματική αυτοεικόνα, τις προσδοκίες και τις δυνατότητες εξέλιξης των ίδιων των νηπιαγωγών. Η έλλειψη θεσμικής εκπροσώπησης, η περιορισμένη επιστημονική αναγνώριση, αλλά και η πολιτισμική νοηματοδότηση της φροντίδας ως «φυσικού καθήκοντος» της γυναίκας, συνέβαλαν στη διατήρηση μιας κατάστασης θεσμικής περιθωριοποίησης. Η νηπιαγωγός καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα σε διαφορετικές απαιτήσεις: παιδαγωγικές, φροντιστικές, διοικητικές και ψυχοσυναισθηματικές. Η πολυπλοκότητα αυτή, αντί να ενισχύσει την αναγνώριση του επαγγέλματος, οδηγεί συχνά σε απαξίωση, κυρίως λόγω της σύνδεσης του έργου της με την «αυτονόητη» φροντίδα που κοινωνικά αποδίδεται στο φύλο της (Ailwood, 2007) ως γυναίκα που είναι στις πλείστες των περιπτώσεων.

Θεσμικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί περιθωριοποίησης

Η περιθωριοποίηση της νηπιαγωγού δεν αποτελεί ένα τυχαίο ή ατομικό φαινόμενο. Είναι το αποτέλεσμα ενός πλέγματος κοινωνικών και θεσμικών μηχανισμών:

1. Η γυναικοποίηση του επαγγέλματος της προσχολικής εκπαίδευσης συνοδεύεται από μια πολιτισμική υποτίμηση, η οποία ενισχύει την ιδέα ότι η φροντίδα και η διαπαιδαγώγηση μικρών παιδιών δεν απαιτεί επιστημονική εξειδίκευση (Woodrow, 2008).

Η επικρατούσα κοινωνική εικόνα παρουσιάζει τη νηπιαγωγό ως «φύλακα των παιδιών» και όχι ως εξειδικευμένη και καταρτισμένη παιδαγωγό. Σύμφωνα με τον Walkerdine (1990), η εκπαίδευση στην πρώιμη παιδική ηλικία συνδέεται συχνά με "μητρικές" δεξιότητες, γεγονός το οποίο ενισχύει την αντίληψη ότι η εργασία αυτή είναι εγγενώς «γυναικεία» και άρα λιγότερο επαγγελματική. Η ιδεολογία της "μητέρας-εκπαιδευτικού" (mother-teacher ideology) οδηγεί στην εξομοίωση του επαγγέλματος με φυσική προέκταση του γυναικείου ρόλου και όχι ως προϊόν ακαδημαϊκής εκπαίδευσης και επαγγελματικής εξειδίκευσης. Η υποτίμηση αυτή αναπαράγεται από τα ΜΜΕ, την εκπαιδευτική πολιτική και σε ορισμένες περιπτώσεις και από τους ίδιους τους γονείς.

2.  Η απουσία διοικητικών ρόλων και η περιορισμένη συμμετοχή των νηπιαγωγών σε θεσμικές διαδικασίες σχεδιασμού εκπαιδευτικής πολιτικής καθιστούν τη θέση τους θεσμικά αόρατη (Urban, 2008).

3. Οι συνθήκες εργασίας, όπως η έλλειψη υποστήριξης, η υποχρηματοδότηση των νηπιαγωγείων και η ανισότητα στη μισθολογική μεταχείριση, αποτελούν εμπόδια στην επαγγελματική αυτοεκτίμηση και εξέλιξη.

Θεσμικές αντιφάσεις και επαγγελματική υποβάθμιση

Παρά την συνεχή και αυξανόμενη επιστημονική τεκμηρίωση της σημασίας της προσχολικής αγωγής (Heckman, 2006), οι θεσμοί συχνά παραβλέπουν τις ανάγκες του κλάδου. Οι νηπιαγωγοί αντιμετωπίζουν:

• Χαμηλότερες απολαβές σε σχέση με άλλους εκπαιδευτικούς βαθμίδες
• Υποβάθμιση της διοικητικής ιεραρχίας του ρόλου της νηπιαγωγού εντός της σχολικής μονάδας.
• Ελλείψεις σε υποδομές και υλικοτεχνική υποστήριξη.
• Ασαφή επαγγελματική ταυτότητα, μεταξύ παιδαγωγού και φροντιστή.
• Περιορισμένες δυνατότητες επιμόρφωσης και επαγγελματικής εξέλιξης.

Πέραν της αποδυνάμωσης του επαγγελματικού της ρόλου, η νηπιαγωγός υφίσταται πιέσεις που αφορούν τη συμμόρφωση με εξωτερικές απαιτήσεις ή την προώθηση επιφανειακών δραστηριοτήτων, οι οποίες αποσκοπούν περισσότερο στην προβολή του σχολείου παρά στη στήριξη της παιδικής ανάπτυξης (Wood, 2007). Η κυριαρχία του διοικητικού λόγου έναντι του παιδαγωγικού απομακρύνει την εκπαιδευτικό από τον ουσιαστικό της ρόλο ως φορέα ενδυνάμωσης, ένταξης και δημιουργικότητας στην προσχολική ηλικία. Οι νηπιαγωγοί εκφράζουν συχνά αίσθημα επαγγελματικής αποξένωσης και μειωμένης αναγνώρισης του έργου τους, ιδιαίτερα όταν οι όροι εργασίας είναι ασαφείς ή μη θεσμοθετημένοι (Urban et al., 2011).

Σε αρκετές περιπτώσεις, η νηπιαγωγός καλείται να εργαστεί σε ακατάλληλες αίθουσες, χωρίς βοηθητικό προσωπικό, αναλαμβάνοντας επιπλέον ρόλους (γραμματειακούς, κοινωνικής φροντίδας, διευθυντικούς) που δεν αντιστοιχούν στις παιδαγωγικές της αρμοδιότητες (Ματσαγγούρας, 2011).

Ακόμα και σε επίπεδο αναλυτικών προγραμμάτων, η παιδαγωγική προσέγγιση στην προσχολική εκπαίδευση αντιμετωπίζεται συχνά ως προπαρασκευαστικό στάδιο για το δημοτικό, και όχι ως αυτοτελής γνωστικός και αναπτυξιακός χώρος με δική του επιστημονική θεμελίωση.

Επιπτώσεις της υποτίμησης στην εκπαιδευτική πράξη και στην επαγγελματική ταυτότητα

Η συνεχής υποβάθμιση του ρόλου της νηπιαγωγού έχει σημαντικές επιπτώσεις:

• Δημιουργεί συναισθηματική εξουθένωση και επαγγελματική αποξένωση.
• Επηρεάζει την ποιότητα των σχέσεων με τα παιδιά και τις οικογένειες, λόγω έλλειψης αναγνώρισης και υποστήριξης.
• Περιορίζει την επιθυμία επαγγελματικής εξέλιξης και την εμπλοκή με ερευνητικές πρακτικές ή καινοτομία.

Η ενίσχυση της επαγγελματικής ταυτότητας προϋποθέτει θεσμικές αλλαγές, αλλά και πολιτισμική μετατόπιση στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιλαμβάνεται την αξία της παιδαγωγικής εργασίας στα πρώτα χρόνια ζωής

Συμπεράσματα και προτάσεις πολιτικής

Η υποτίμηση του ρόλου της νηπιαγωγού δεν είναι απλώς ένα επαγγελματικό ζήτημα· είναι πρόβλημα εκπαιδευτικής ισότητας, παιδαγωγικής ηθικής και κοινωνικής δικαιοσύνης. Η αποκατάσταση του κύρους και της σημασίας του επαγγέλματος απαιτεί:

ΘΕΜΑ 1: Υποβαθμισμένος ρόλος της νηπιαγωγού

1.  Διεκδίκηση θεσμικού πλαισίου προστασίας του ρόλου της νηπιαγωγού
   ▸ Καθιέρωση κανόνων που θα διασφαλίζουν τη συμμετοχή της εκπαιδευτικού στον σχεδιασμό του παιδαγωγικού προγράμματος.
   ▸ Υποχρεωτική παρουσία νηπιαγωγών σε κάθε εσωτερική παιδαγωγική ή διοικητική σύσκεψη.

2. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των γονέων
   ▸ Διοργάνωση ενημερωτικών συναντήσεων με στόχο την κατανόηση του ρόλου της νηπιαγωγού ως ειδικής παιδαγωγού και όχι βοηθητικού προσωπικού.
   ▸ Έντυπο ή ηλεκτρονικό υλικό για τη σημασία της παιδαγωγικής αυτονομίας.
3. Ανάπτυξη επαγγελματικής κοινότητας νηπιαγωγών του ιδιωτικού τομέα
   ▸ Δημιουργία δικτύου συνεργασίας και στήριξης μεταξύ των νηπιαγωγών.
   ▸ Τακτικές συναντήσεις για ανταλλαγή εμπειριών και από κοινού διατύπωση αιτημάτων.
4. Καταγραφή και ανάδειξη φαινομένων υποτίμησης
   ▸ Συστηματική τεκμηρίωση περιστατικών μη σεβασμού, παραγνώρισης ή διοικητικής αυθαιρεσίας.
   ▸ Ανώνυμες έρευνες και ερωτηματολόγια σε ιδιωτικούς παιδοτόπους και νηπιαγωγεία.

ΘΕΜΑ 2: Ανάγκη για καλύτερες αμοιβές, ωράριο και συνθήκες εργασίας

 Άμεσες ενέργειες:

1. Συλλογική οργάνωση και επαφή με σωματεία / επαγγελματικούς φορείς
   ▸ Επικοινωνία με υπάρχοντα σωματεία νηπιαγωγών ή ίδρυση συλλογικού οργάνου για τον ιδιωτικό τομέα.
   ▸ Κατάθεση αιτημάτων σε Υπουργείο Παιδείας ή Υπουργείο Εργασίας.
2. Σύνταξη και διεκδίκηση Συλλογικής Σύμβασης Εργασίας (ΣΣΕ)
   ▸ Διατύπωση βασικών προδιαγραφών: ελάχιστος μισθός, ωράριο, χρόνος προετοιμασίας, αναρρωτικές/ετήσιες άδειες, επιμόρφωση.
   ▸ Καμπάνια υποστήριξης για έγκριση και εφαρμογή της ΣΣΕ στα ιδιωτικά νηπιαγωγεία.
3. Δημόσια προβολή του προβλήματος
   ▸ Άρθρα σε τοπικά ή εκπαιδευτικά ΜΜΕ.
   ▸ Ενημερωτικές δράσεις με τίτλους όπως: «Η νηπιαγωγός δεν είναι babysitter», «Χτίζουμε το μέλλον των παιδιών, όχι απλώς το πρόγραμμα ημέρας».
4. Διεκδίκηση θεσμοθέτησης του παιδαγωγικού χρόνου εντός του ωραρίου
   ▸ Αναγνώριση ότι μέρος του χρόνου της νηπιαγωγού δεν είναι “με τα παιδιά” αλλά αφιερώνεται σε παρατήρηση, τεκμηρίωση, προετοιμασία.
   ▸ Αίτημα για καθημερινή πρόβλεψη τουλάχιστον 1 ώρας εκτός τάξης για παιδαγωγικές ανάγκες.

Ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου της Νηπιαγωγού ως ζήτημα εκπαιδευτικής δικαιοσύνης

Η μετάβαση από την περιθωριοποίηση στην ενδυνάμωση της νηπιαγωγού δεν είναι αυτονόητη ούτε αυτόματη. Απαιτεί αναστοχασμό, πολιτικές αποφάσεις, κοινωνική μετατόπιση και ενεργή εμπλοκή των ίδιων των επαγγελματιών. Η αναγνώριση της νηπιαγωγού ως παιδαγωγού, επιστήμονα και κοινωνικού φορέα αλλαγής αποτελεί κεντρικό ζητούμενο για μια ποιοτική και δίκαιη προσχολική εκπαίδευση.

Η υποτίμηση του ρόλου της νηπιαγωγού δεν αποτελεί μια απλή παραδοξότητα εντός του ευρύτερου εκπαιδευτικού συστήματος αλλά είναι το σύμπτωμα βαθύτερων κοινωνικών, πολιτισμικών και θεσμικών στρεβλώσεων που αντανακλούν την παραγνώριση της παιδικής ηλικίας ως γνωστικού και πολιτικού χώρου. Η κοινωνία που αποτυγχάνει να αναγνωρίσει την παιδαγωγική πράξη της νηπιαγωγού ως μορφή επιστημονικής, ηθικής και κοινωνικής επένδυσης, ουσιαστικά υπονομεύει τη δική της αναπαραγωγή μέσα από τις μελλοντικές γενιές.

Η αποκατάσταση της παιδαγωγικής αξιοπρέπειας του επαγγέλματος δεν είναι μόνο ζήτημα επαγγελματικής δικαιοσύνης, είναι προϋπόθεση για τη συγκρότηση μιας ολιστικής, δημοκρατικής και κοινωνικά ευαίσθητης εκπαιδευτικής πολιτικής. Η νηπιαγωγός δεν είναι ούτε απλή φροντιστής ούτε προθάλαμος γνώσης: είναι δημιουργός παιδαγωγικών νοημάτων, ρυθμιστής πρώιμων σχέσεων με τον κόσμο και διαμεσολαβητής ανάμεσα στο παιδί και την κοινωνία.

Ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου της νηπιαγωγού απαιτεί ριζικές μετατοπίσεις σε επίπεδο πολιτικής βούλησης, επιστημονικής θεώρησης και κοινωνικής συνείδησης. Μόνο μέσα από μια τέτοια πολυεπίπεδη προσέγγιση θα καταστεί δυνατή η ανάδυση μιας νέας παιδαγωγικής κουλτούρας, στην οποία η προσχολική αγωγή δεν θα αποτελεί περιθώριο του εκπαιδευτικού οικοδομήματος, αλλά τον ακρογωνιαίο του λίθο.

*Νηπιαγωγού Προδημοτικής Τάξης Ιδιωτικού Νηπιαγωγείου και Νηπιαγωγός Ολοήμερου Δημοσίου Νηπιαγωγείου

**Νηπιαγωγού Κοινοτικού Νηπιαγωγείου

***Νηπιαγωγού, Εκπαιδεύτριας Εκπαιδευτικών, Λειτουργού Πανεπιστημίου Κύπρου