ΤΟΥ ΚΛΗΜΗ ΜΑΣΤΟΡΙΔΗ*
Σε κάποιο σημείο ενός μικρού κειμένου μου που δημοσιεύθηκε πριν από λίγο καιρό, έγραφα το εξής: “Στη διάρκεια των τριών τελευταίων μηνών ήμουν παρών σε πολλές περιπτώσεις όπου διάφοροι επιδίδονταν σε μια εναγώνια προσπάθεια –κάποιες φορές με αίολα επιχειρήματα– να αποδείξουν τη χρησιμότητα της επιστήμης, της τέχνης ή του επαγγέλματός τους, στον καιρό της πανδημίας, μεταδίδοντας το μήνυμα ότι χωρίς αυτούς πολύ πιθανόν ο κόσμος να έπαυε να γυρίζει!”. Ανάλογα με το κοινωνικοοικονομικό, πολιτιστικό και μορφωτικό επίπεδο των μελών τους, οι κοινωνίες καλλιεργούν πρότυπα τα οποία συνήθως δημιουργούν στερεότυπα σχετικά με τα επαγγέλματα· ποιος δεν έχει ακουστά τη ρήση των “παλιότερων”, γιατρός ή δικηγόρος να σπουδάσει το παιδί. Στο παρελθόν, όταν με ρωτούσαν ποιο ήταν το αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής μου και απαντούσα “τυπογραφία”, έλεγαν: “α..., μάλιστα, τοπογραφία”!
Αυτός είναι ίσως ένας από τους λόγους που με κάνει να συνεχίζω, μετά τρεις δεκαετίες, να παρακολουθώ με ιδιαίτερο ενδιαφέρον ιστορίες όπου άνθρωποι από άλλα επιστημονικά πεδία προσφέρουν με τη δουλειά τους κάτι ξεχωριστά ιδιοφυές στο χώρο της γραφικής οπτικής επικοινωνίας. Και δεν είναι τυχαίο ότι στο μοναδικό ελληνικό ακαδημαϊκό περιοδικό για την τυπογραφία, που εκδίδεται από το 1998, βασική πληροφορία για τους συγγραφείς παραμένει το εξής: “Το Υφέν δέχεται άρθρα για την τυπογραφία και τη γραφική επικοινωνία καθώς και άρθρα από άλλους ακαδημαϊκούς χώρους, εφόσον αυτά αφορούν σε ζητήματα σχετικά με την τυπογραφία και τη γραφική επικοινωνία”. Οι “παρεμφερείς χώροι”, λοιπόν, συνεχίζουν να με γοητεύουν και είναι αυτοί που έδωσαν το έναυσμα για το μικρό άρθρο που τώρα διαβάζετε. Οι πρωτόγνωρες συνθήκες που επικράτησαν λόγω της πανδημίας, οι οποίες συνεχίζουν να επιδρούν και να καθορίζουν την καθημερινότητα εκατομμυρίων ανθρώπων σε ολόκληρο τον πλανήτη, έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στην επιλογή των “ξεχωριστά ιδιοφυών” ιστοριών στις οποίες προτίθεμαι εν συντομία να αναφερθώ.
Στον ευρύτατο χώρο εφαρμογών της γραφικής οπτικής επικοινωνίας υπάρχει ένα ενδιαφέρον υποπεδίο που οι graphic designers καλούνται όλο και πιο συχνά να υπηρετήσουν: αφορά στο σχεδιασμό της (συνήθως πολύπλοκης) πληροφορίας και την οπτικοποίηση δεδομένων και καταλήγει σε αυτό που ονομάζουμε πληροφοριακό γράφημα ή infographic. Αν ήταν ν' αναφέρω κάποια θετικά ανάμεσα σ' όλα τα δραματικά, δύσκολα κι αρνητικά της Covid-19 περιόδου, θα συμπεριλάμβανα την επαφή και γνωριμία ενός τεράστιου αριθμού ανθρώπων με τα infographics και, επομένως, την παραδοχή της σημασίας του ρόλου της γραφικής οπτικής επικοινωνίας στη σύγχρονη πραγματικότητα. Βέβαια, τα πληροφοριακά γραφήματα δεν αποτελούν μια πρόσφατη ανακάλυψη ή εφαρμογή· η ιστορία τους πάει πολύ πίσω στο χρόνο και ακολουθεί τα χνάρια της μετατροπής της προφορικής γλώσσας σε γραφική μορφή, από την πέτρα στον πάπυρο και την περγαμηνή, στο χαρτί και την οθόνη. Στην ιστορία αυτή, δεν είναι πάντα εξειδικευμένοι επαγγελματίες –γραφείς, καλλιτέχνες, σχεδιαστές ή τυπογράφοι– οι πρωταγωνιστές. Και μόνο το γεγονός αυτό είναι αρκετό για να επιβεβαιώσει την ορθότητα μιας εκπαίδευσης που στοχεύει, πρώτα και πάνω απ' όλα, στην ανάπτυξη του σπουδαστή ως κριτικά σκεπτόμενου ατόμου, κάποιον που μαθαίνει με ποιον τρόπο να σκέφτεται και όχι τι να σκέφτεται.
Ένα από τα γραφήματα του Johannes Andreae (1270-1348) σε μία από τις πολλές εκδόσεις τους πριν από το 1500.
Η καθοριστική συμβολή της Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ (1820–1910) στη νοσηλευτική συζητήθηκε έντονα φέτος καθώς η επέτειος των 200 χρόνων από τη γέννησή της, τον Μάιο του 1820, συνέπεσε με την περίοδο εγκλεισμού λόγω της πανδημίας. Η πρωτοπόρος Βρετανίδα νοσηλεύτρια, αξιοποιώντας τις γνώσεις της στα μαθηματικά και τη στατιστική, συλλέγει δεδομένα φροντίζοντας πληγωμένους στρατιώτες σε νοσοκομεία κατά τη διάρκεια του πολέμου της Κριμαίας και τα οπτικοποιεί με υποδειγματικό τρόπο το 1857. Η χρήση της μεστής γραφικής γλώσσας στην ξεκάθαρη διαγραμματική απόδοση σύνθετων δεδομένων και πολύπλοκων πληροφοριών, θεωρείται ακόμα και σήμερα πρωτοποριακή στην ιστορία του πληροφοριακού σχεδιασμού και διδάσκεται ως υποδειγματική περίπτωση design thinking. Η “Κυρία με τη λάμπα”, όπως είναι στον περισσότερο κόσμο γνωστή η Νάιτινγκεϊλ, κατέχει μία σημαντική θέση στην ιστορία της οπτικής επικοινωνίας παρόλο που η ίδια δεν υπήρξε designer!
Ο Ότο Νόιρατ (1882–1945) γεννήθηκε στη Βιέννη 62 χρόνια μετά τη Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ. Ο αυστριακός κοινωνικός επιστήμονας αποτελούσε επιφανές μέλος της φιλοσοφικής κίνησης του Κύκλου της Βιέννης στην περίοδο του μεσοπολέμου. Τα εκατομμύρια θύματα του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, οι κατεστραμμένες ευρωπαϊκές χώρες, η κοινωνική και οικονομική αποσύνθεση οδηγούν τον Νόιρατ του λογικού θετικισμού στην έρευνα για την ανάπτυξη μιας γραφικής γλώσσας· μιας οπτικής γλώσσας διεθνώς κατανοητής, αποδεσμευμένης από τις ασάφειες των προφορικών γλωσσών, που θα χρησιμοποιόταν ως εργαλείο για να εκπαιδεύσει και να ενώσει την ανθρωπότητα ανεξάρτητα από κοινωνικές τάξεις ή μορφωτικό επίπεδο. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός εικονογραφικού συστήματος με έντονα χαρακτηριστικά των αιγυπτιακών ιερογλυφικών, το οποίο ανταποκρινόταν ικανοποιητικά στις απαιτήσεις για την κατανοητή μετάδοση στατιστικών δεδομένων. Ονομάστηκε ISOTYPE και μετά το θάνατο του Νόιρατ, το 1945, οι εργασίες για την ανάπτυξη και διάδοσή του συνεχίστηκαν από τη Μαρί Νόιρατ και το σχεδιαστή Γκερντ Αρντζ. Στις μέρες μας τα isotype, αποτέλεσμα του οράματος ενός ιδεολόγου κοινωνικού επιστήμονα, συνεχίζουν να αποτελούν αντικείμενο έρευνας, να εξελίσσονται, να χρησιμοποιούνται και να διδάσκονται στο πλαίσιο της εκπαίδευσης του graphic design σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ενώ τα δύο προηγούμενα παραδείγματα οπτικοποίησης σύνθετης πληροφορίας και πολύπλοκων δεδομένων αφορούν σε ανθρώπους που για την αντιμετώπιση καταστάσεων κρίσης σκέφτονται και αναπτύσσουν ιδιαίτερες εφαρμογές της γραφικής οπτικής γλώσσας, το επόμενο είναι ένα ευφυές παράδειγμα εφαρμογής αυτής της γλώσσας. Η Ελλάδα βγαίνει κοινωνικά εξαθλιωμένη και οικονομικά κατεστραμμένη από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο οραματιστής πολεοδόμος και πρωτοπόρος αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Δοξιάδης (1913–1975) εργάζεται, από σημαντική κυβερνητική θέση, ως ειδικός σε θέματα ανοικοδόμησης, για το σχεδιασμό και την παραγωγή της τετράγλωσσης έκδοσης με τίτλο Αι θυσίαι της Ελλάδος στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Με στοιχεία που συγκεντρώνονται κατά τη διάρκεια του πολέμου και της κατοχής, και αφού το υλικό παρουσιάζεται στο Παρίσι και το Λονδίνο το 1945, η εκτύπωση της μοναδικής αυτής έκδοσης ολοκληρώνεται το 1946. Η γραφική γλώσσα που υιοθετείται για να προβληθούν τα στατιστικά δεδομένα με κατανοητό και εύληπτο τρόπο έχει εμφανείς ομοιότητες με τη γραφική γλώσσα των isotype του Νόιρατ· ίσως δεν είναι τυχαίο ότι ο Δοξιάδης είχε παρακολουθήσει μία παρουσίαση του Νόιρατ στο διεθνές συνέδριο μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Αθήνα, το καλοκαίρι του 1933. Είναι προφανές ότι ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης ήταν πολύ πιο κοντά στο χώρο του design απ' ό,τι η Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ ή ο Όττο Νόιρατ. Ως πνεύμα δημιουργικά ανήσυχο ασχολήθηκε αργότερα –μεταξύ πολλών άλλων– με την εκδοτική αλλά και την εκπαίδευση των γραφικών τεχνών στην Αθήνα, ιδρύοντας το Αθηναϊκό Κέντρο Εκδόσεων και τον Αθηναϊκό Τεχνολογικό Όμιλο.
Otto Neurath, ISOTYPE, 1943-44 (αριστερά). Κωνσταντίνος Δοξιάδης, Πληροφοριακό γράφημα, 1946 (δεξιά)
Επιστρέφουμε στις μέρες της “δικής μας” πανδημίας και στην αδιαμφισβήτητη σημασία των πληροφοριακών γραφημάτων που χρησιμοποιήθηκαν για την ενημέρωση τόσο του απλού κόσμου όσο και των ειδικών επιστημόνων. Ανεξάρτητα από τις διαφορετικές επιφάνειες (χαρτί ή οθόνη), τις μεθόδους διαμόρφωσης και τους τρόπους συμβολισμού που κάποιος θα επιλέξει να χρησιμοποιήσει για να οπτικοποιήσει πληροφορίες και δεδομένα, η πρόκληση παραμένει ίδια μ' εκείνη που αντιμετώπισαν κάτω από διαφορετικές συνθήκες και σε διαφορετικές εποχές άνθρωποι σαν τη Νάιτινγκεϊλ, τον Νόιρατ και τον Δοξιάδη. Το γεγονός ότι πολλές φορές σημαντικές σελίδες της ιστορίας του design γράφονται από ανθρώπους που δεν έχουν τη σχετική εκπαίδευση, θα πρέπει να μας χαροποιεί αλλά και να μας προβληματίζει ταυτόχρονα! Το τελευταίο αφορά στην ιδιαίτερη σημασία που πρέπει να δίνεται στην έρευνα και τη διδασκαλία της ιστορίας της γραφικής οπτικής επικοινωνίας καθώς και στην πλήρη αξιοποίηση των διδαγμάτων που προκύπτουν από τα παραπάνω. Το σημαντικότερο από αυτά είναι ότι, παρά τις όποιες αντιξοότητες, η εκπαίδευση των νέων σχεδιαστών/τριών θα πρέπει να συνεχίσει να καλλιεργεί τη λογική και να κινείται στο πλαίσιο “στους φοιτητές μας διδάσκουμε με ποιον τρόπο να σκέφτονται και όχι τι να σκέφτονται”.
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα θέματα του άρθρου:
http://visualoop.com/blog/30063/vintage-infodesign-65-2
https://www.bbc.co.uk/programmes/p00chk4w
http://isotyperevisited.org/2012/08/introduction.html
http://www.gerdarntz.org/isotype
https://www.dianeosis.org/wp-content/uploads/2016/05/Doxiadis_1946.pdf
https://ourworldindata.org/coronavirus
*Καθηγητής Τυπογραφίας και Γραφικής Επικοινωνίας
Πανεπιστήμιο Λευκωσίας
