Bulling και Mobing στον σχολικό χώρο – Ώρα για παρέμβαση

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ*

Tο φαινόµενο της ηθικής παρενόχλησης στους χώρους εργασίας είναι ένα θέµα που κατά την τελευταία δεκαπενταετία έχει µελετηθεί από την επιστηµονική κοινότητα και έχει απασχολήσει αρκετά την κοινή γνώµη.  Βιβλία (Hirigoyen, 2002, 2003), έρευνες (Scialpi, 1999, Meschkutat et al., 2002) και δηµοσιεύσεις (Ventin-Lorenzo, 2007, Καρακιουλάφη, 2005) στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα (Σπυριδάκης, 2009, ∆ρίβας, 2002), αποδεικνύουν το υψηλό ποσοστό εµφάνισης του φαινοµένου της ηθικής παρενόχλησης αλλά και το αυξανόµενο ενδιαφέρον της επιστηµονικής κοινότητας προς αυτό.

Ορισμένες μελέτες, έχουν αποκαλύψει ότι σχεδόν το 99% των εκπαιδευτικών δηλώνουν θύματα εκφοβιστικών συμπεριφορών (Riley et al., 2010.  Συνήθως  ξεκινά όταν ο εργαζόμενος/ομάδα θύμα  διακριθεί σε κάτι στο χώρο εργασίας  του, ασχοληθεί με κάτι/τομέα το οποίο οι υπόλοιποι αγνοούν, αν λέει/κάνει πράγματα που «δεν αρέσουν» στους συναδέλφους του, αν ανήκει σε ομάδες τις οποίες «δεν εγκρίνουν», αν υποστηρίζει «αξίες» οι οποίες για τους υπόλοιπους είναι δευτερεύουσας ή άνευ σημασίας. Συγκεκριμένα με βάση τους Einarsen, Hoel & Notelaers (2009) τα θύματα βιώνουν συμπεριφορές τι οποίες θα προσπαθήσω να  πρακτικοποιήσω με παραδείγματα από την καθημερινότητα των εκπαιδευτικών.

• Απόκρυψη πληροφοριών που επηρεάζουν την απόδοση του θύματος. Απόκρυψη δηλαδή εργασιών, συνομιλιών  ή προγραμμάτων ή ευκαιριών  στα οποία θα μπορούσε να συμμετέχει με επιτυχία και προώθηση μόνο άλλων ατόμων. Απόκρυψη πληροφοριών γύρω από υποθέσεις τις οποίες χειρίζεται ή αφορούν το εργασιακό πλαίσιο του ατόμου ώστε να έχει ελλιπή εικόνα και άρα ελλιπή δράση.  
• Δεν λαμβάνονται υπόψη οι απόψεις και οι στάσεις του θύματος,

σε σημαντικά θέματα κυρίως τα οποία συζητιούνται σε προσωπικό επίπεδο αλλά αντίθετα επικρατεί η στάση του εγώ αποφασίζω και εσείς εκτελείτε ή του ακούω εκείνον που με βολεύει.  Τέτοια μπορεί να είναι οι ανάγκες του ατόμου σε θέματα που αφορούν τρόπους διεκπεραίωσης της εργασίας του και η μη ικανοποίησή τους επειδή  δε βολεύουν κάποιους άλλους. Σε θέματα μάλιστα όπου το θύμα μπορεί να έχει εξειδίκευση ή άλλη ειδικότητα/ιδιότητα δε λαμβάνεται υπόψη αλλά να περιθωριοποιείται επειδή κάποιοι άλλοι  συνάδελφοι θέλουν να φαίνονται μόνο εκείνοι.  

• Το θύμα δέχεται εξωγενή πίεση προκειμένου να μην διεκδικήσει κάποια από τα κεκτημένα του δικαιώματα, τα οποία εμπίπτουν σε δημοκρατικές ή ίσες διαδικασίες. Η υποβολή από ανωτέρα στελέχη της εικόνας πως αυτά που ζητά για διεκπεραίωση της εργασίες του αποτελούν «δημιουργία και αιτία προβλημάτων» στη σχολική μονάδα επειδή αντιβαίνουν στις νόρμες και τα καθεστώτα τα οποία έχουν άλλα άτομα που δε θέλουν να συνεργαστούν με τις αρχές του δικαίου, της συνεργασίας  και της ισονομίας.  Η υποβολή του ότι αυτά που ζητά είναι υπερβολικά και πως σε άλλα σχολεία δεν έχουν τίποτα για να δουλέψουν οπόταν να προσαρμοστεί άσχετα αν υπάρχουν οι υποδομές για ποιοτικότερη παροχή εκπαίδευσης στα παιδιά στο εν λόγω σχολείο. Η απαγόρευση του να λάβει μέρος σε δραστηριότητες εγκεκριμένες από το υπουργείο του και στις οποίες θα λάβουν μέρος άλλα σχολεία και εκπαιδευτικοί.  
• Ανάθεση πολύ μεγάλου όγκου εργασίας και σαμποτάζ όπως για παράδειγμα ανάθεση δύσκολης τάξης με πολλά ζητήματα και άφεσή του να τα διαχειριστεί μόνο με σκοπό να είναι διαρκώς απασχολημένο  και με απώτερο στόχο στην πορεία να αποτύχει. Η παράθεση εμποδίων ως προς την επίτευξη της εργασίας του με στόχο το σαμποτάζ δεδομένο.  
• Υπερβολική παρακολούθηση της εργασίας του ατόμου με απώτερο σκοπό να του εντοπιστούν  λάθη και παραλείψεις, να εξαναγκαστεί να δρα με τον τρόπο που θέλει ο θύτης ή προσβάλλεται αν κάνει κάτι με διαφορετικό τρόπο ή ακόμη χειρότερα να δυσφημείται στους ανωτέρους επειδή δεν εφάρμοσε τα «παράλογα» κατά την άποψή του «διατάγματα» της Διεύθυνσης ή ατόμου της Διευθυντικής ομάδας του σχολείου.
• Ταπείνωση  και γελιοποίηση του θύματος για σχετικά με την εργασία ζητήματα, όπως για παράδειγμα παρατηρήσεις μπροστά σε άλλους πως δεν κάνει τη δουλειά του ή πως δε χειρίστηκε καλά μιαν υπόθεση χωρίς ο θύτης να έχει την πρόθεση να ακούσει, να διερευνήσει και να συζητήσει αλλά να επιτεθεί και να προβάλει. 
• Αφαίρεση υπευθυνοτήτων και καθηκόντων από το άτομο χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε δικαιολόγηση ή στοιχειοθέτηση με σκοπό την προσβολή του ή την ικανοποίηση κάποιου άλλου συναδέλφου σε βάρος του θύματος.  
• Διάδοση φημών και κουτσομπολιών για το θύμα, όπως για παράδειγμα πως δε συνεργάζεται με συναδέλφους ή πως δημιουργεί διαρκώς προβλήματα ή τσακώνεται  στη σχολική μονάδα χωρίς όμως να αναφέρουν λεπτομέρειες  γύρω από τους λόγους ή τις ακριβείς συνθήκες που ίσως τους έφεραν σε «διαπληκτισμό». Να χρησιμοποιείται  το άτομο από τους θύτες ως στοιχείο εκβιασμού προς άλλα άτομα συναδέλφους ώστε  να κάνουν ότι τους ζητούν/να αναλάβουν τις τάξεις που θέλουν.  
• Περιθωριοποίηση  και αποκλεισμός από εργασίες τις οποίες μπορεί με επιτυχία να διεκπεραιώσει όπως για παράδειγμα να δηλώνει ικανό για να ενταχθεί σε ομάδα  του σχολείου η οποία θα παρέχει  βοήθεια ή εκπαίδευση ή συνεργασία σε συγκεκριμένα ζητήματα με τους συναδέλφους αλλά να μην περιλαμβάνεται στη συντονιστική ομάδα χωρίς να του δίνεται η οποιαδήποτε δικαιολόγηση αλλά και χωρίς να υπολογίζεται στο προσωπικό του σχολείου
• Αντιμετώπιση επιθετικών και προσβλητικών σχολίων για την υπόσταση, τις θέσεις και την προσωπική ζωή του θύματος,   αποκλεισμός του θύματος από ομαδικές δραστηριότητες του σχολείου ή  προσβλητικές επιθέσεις σε συνεδρίες  ή  μπροστά σε συναδέλφους  και  στιγματισμός του/της  αναφορικά με τη δουλειά ή τις  υπευθυνότητες ή  τις γνώσεις του.  Ενασχόληση και εμπλοκή των θυτών σε κουτσομπολιά τα οποία αφορούν την προσωπική ζωή του ατόμου και  διάδοσή τους στο σχολικό χώρο ή ακόμη και προς τον έξω κόσμο χωρίς όμως να μπορούν να στοιχειοθετηθούν.
• Προτροπές και σημάδια από τους υπόλοιπους ότι το θύμα πρέπει να εγκαταλείψει την δουλειά του ,  να αλλάξει σχολείο ή να αλλάξει επάγγελμα, στάση  ή οπτική γωνία  παρά να δημιουργεί προβλήματα και να στιγματίζεται.  Να υποταχθεί στο κατεστημένο ή και το «ανήθικο» στο οποίο αντιδρά διαφορετικά θα έχει συνέπειες, θα καταγγελθεί ή θα λάβει κακή κριτική ή συστάσεις. 
• Συνεχόμενες και παράλογες υπενθυμίσεις των λαθών και των ανακολουθιών, με απώτερο σκοπό τη μείωση της αξιοπρέπειάς τουείτε ιδιωτικά είτε δημόσια .
• Αντιμετώπιση αδιαφορίας ή εχθρικών συμπεριφορών από το θύμα όταν πλησιάζει τους θύτες, όπως να κάνουν πως δεν τον/την βλέπουν, πως έχουν δουλειά, πως δεν έχουν χρόνο για συζήτηση θεμάτων που το αφορούν ή χειρότερα να τους πλησιάζει και πριν αρχίσουν την κουβέντα αλαζονικά να του λένε δεν συζητούν για ν’ αλλάξει η απόφαση/δήλωση.  
• Επίμονη και αδικαιολόγητη κριτική για τα λάθη και τα «παραπτώματα» του θύματος, με σκοπό τη συνεχόμενη παρενόχλησή του.
• Κακόβουλα πειράγματα και χειρονομίες από ανθρώπους με τους οποίους το θύμα δεν έχει καλή σχέση, αλλά βρίσκονται στην «κλίκκα» του θύτη για να τα έχουν καλά μαζί του. Μηδενική υπεράσπιση ή εφαρμογή ενός ορίου σε αυτές τις συμπεριφορές με αποτέλεσμα να οδηγούν σε χειρότερες μορφές εκφοβισμού ή παρενόχλησης εντάσσοντας και άλλα άτομα στην ομάδα.
• Συνεχείς κατηγορίες και μομφές για το θύμα, προς τους υπόλοιπους προϊστάμενους όπως το ότι είναι προβληματικό στοιχείο του σχολείου και πως δεν μπορεί να συνεχίσει να βρίσκεται ανάμεσά τους. Πώς τους δυσκολεύει και δεν μπορούν να το διαχειριστούν, πως ξεσηκώνει το σύνολο των συναδέλφων και πως «ενοχλεί» τον τρόπο διοίκησής τους.
• Αντιμετώπιση υπερβολικού χλευασμού και σαρκασμού, πίσω από την πλάτη του ατόμου από την ομάδα των θυτών. Ενασχόληση με τα προσωπικά του, σχολιασμός της προσωπικής του ζωής και δυσφήμισή του έναντι των υπολοίπων παρευρισκομένων.  
• Το θύμα μετατρέπεται σε στόχο αυθόρμητης οργής , αν κάποια στιγμή αρνηθεί για τον α ή β λόγο να υπακούσει σε εντολές των ανωτέρων του οι οποίες είναι είτε παράλογες, εκτός κανονισμών,  ή δεν εμπίπτουν στα πλαίσια της δικής του «ηθικής» υπόστασης. Φωνασκείται και μειώνεται μπροστά στον οποιονδήποτε χωρίς να περάσει από τη διαδικασία της διερεύνησης των ισχυρισμών και των λόγων πίσω από οποιαδήποτε συμπεριφορά. Επίσης, φωνασκείται με βάση πληροφορίες τρίτων ή αβάσιμων ισχυρισμών απλά και μόνο επειδή εκείνη τη μέρα κάποιο διοικητικό στέλεχος αποφάσισε να παρέμβει για να επιβληθεί συμβάλλοντας σε τελική ανάλυση στην επέκταση της κακοποίησης του θύματος. 
• Το θύμα αντιμετωπίζει τρομακτικές συμπεριφορές όπως παραβίαση του ιδιωτικού του χώρου, σπρωξίματα και εμπόδια εξόδου ώστε να δυσκολεύεται η ζωή και εργασία του στο συγκεκριμένο χώρο.  Η μη προσφορά του κατάλληλου εξοπλισμού αλλά και η ηθελημένη καθυστέρησή παροχής του, η κατάληψη κάποιου χώρου και ο εξαναγκασμός μη χρήσης του είναι κομμάτια που εμπίπτουν στην παράμετρο αυτή.
• Απειλές για βία και σωματική κακοποίηση ή ακόμα και πραγματική κακοποίηση για την περίπτωση όπου δεν υπακούει στις εντολές και διαταγές των προϊσταμένων του όπως το να μπει στο στόχαστρο όλων των προϊσταμένων του και να γίνεται μια κοινή προσπάθεια από όλους για εξουδετέρωσή του.   

Όλα τα παραπάνω καθρεφτίζουν σχέσεις και συμπεριφορές οι οποίες συναντώνται στα σχολικά περιβάλλοντα. Το φαινόμενο bulling and mobbing είναι αναγνωρισμένο από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία (2002) και καιρός είναι να αρχίσει να εφαρμόζεται και στον τομέα της εκπαίδευσης. Τέτοιες συμπεριφορές προσβάλλουν τον κλάδο των εκπαιδευτικών και το ίδιο και όσους τις ανέχονται,  τις καλύπτουν ή τις ενισχύουν με τη σιωπή τους.

*όλα τα παραδείγματα αποτελούν πραγματικά γεγονότα.

*ΜΒΑ Διοίκηση ανθρώπινου Δυναμικού / Εργασιακές Σχέσεις /Οργανωσιακή Ψυχολογία.