ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΖΑΡΙΝΤΑ*
Η ζωή του Κόρτσακ
Ο Γιάνους Κόρτσακ ήταν Πολωνοεβραίος ιατρός, παιδαγωγός, συγγραφέας και πρωτοπόρος ακτιβιστής των δικαιωμάτων του παιδιού. Γεννήθηκε στις 22 Ιουλίου 1878 ή 1879 στη Βαρσοβία. Η ακριβής χρονολογία γεννήσεώς του παραμένει άγνωστη, ίσως λόγω καθυστέρησης του πατέρα του να τον δηλώσει στο ληξιαρχείο.
Το πραγματικό του όνομα ήταν Χένρικ Γκόλντσμιτ, μολονότι έμεινε γνωστός στην ιστορία ως Γιάνους Κόρτσακ. Στα είκοσί του έστειλε δύο διηγήματα που έγραψε σ’ έναν λογοτεχνικό διαγωνισμό. Αντί για το επίσημο όνομα χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Γιάνους Κόρτσακ. Ένα από τα έργα του απέσπασε βραβείο κι έτσι αποφάσισε να το διατηρήσει.
Όσο του άρεσε να γράφει άλλο τόσο του άρεσε να γιατρεύει. Έλεγε ότι η λογοτεχνία είναι λέξεις και η ιατρική πράξεις. Θέλοντας να κάνει πράξη τη βαθιά του προσήλωση στον άνθρωπο και δη τα παιδιά, αποφάσισε να σπουδάσει ιατρική με ειδίκευση την παιδιατρική. Τα ταραχώδη χρόνια του πρώτου μισού του 20ου αιώνα τον βρήκαν να προσφέρει τις ιατρικές του υπηρεσίες σε διάφορα πολεμικά μέτωπα (Ρωσοϊαπωνικός, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Πολωνοσοβιετικός). Όσα είδε κι έζησε διαμόρφωσαν κι ενίσχυσαν την έγνοια του για τα παιδιά.
Το καλοκαίρι του 1911 ο Γιάνους Κόρτσακ βρέθηκε ως καλεσμένος στην τελετή θεμελίωσης του ορφανοτροφείου «Σπίτι Των Ορφανών» στη Βαρσοβία. Η παρουσία του έμελλε να τον καθορίσει αμετάκλητα, καθότι συνειδητά αποφάσισε να αφήσει τα ιατρικά του καθήκοντα και να αφοσιωθεί εξολοκλήρου στη φροντίδα των παιδιών. Την επόμενη χρονιά αναλαμβάνει τη διεύθυνση του ορφανοτροφείου, την οποία διατηρεί μέχρι και τον θάνατό του. Εντούτοις, η δράση του δεν περιορίζεται μόνο στο «Σπίτι Των Ορφανών». Λίγα χρόνια αργότερα, το 1919, αναλαμβάνει και τη διεύθυνση ενός άλλου ορφανοτροφείου, που ονομαζόταν «Το Σπίτι Μας», την οποία διατηρεί μέχρι το 1936. Για 30 ολόκληρα χρόνια γίνεται μέντορας, προστάτης, φροντιστής, δάσκαλος, ιατρός, φίλος και πατέρας των μη προνομιούχων παιδιών της Βαρσοβίας.
Στις αρχές του 1941 οι Γερμανοί μετέφεραν το ορφανοτροφείο «Σπίτι Των Ορφανών» στο γκέτο που είχαν δημιουργήσει, αφήνοντας τα παιδιά στη μοίρα τους. Ακόμα κι υπό αυτές τις απάνθρωπες συνθήκες, ο Κόρτσακ συνεχίζει να διατηρεί τη ρουτίνα των παιδιών κι αγωνίζεται, με προσωπικό κόστος, να τους εξασφαλίσει τροφή και φάρμακα. Παρά τις διαβεβαιώσεις επί του αντιθέτου, οι Γερμανοί, το πρωί της 5ης Αυγούστου 1942, διατάζουν να εκκενωθεί το ορφανοτροφείο. Ο Κόρτσακ καλεί τα παιδιά να παραταχθούν έξω σε σειρές. Ο ίδιος στέκεται μπροστά κρατώντας στην αγκαλιά του το μικρότερο παιδί και με το άλλο χέρι κρατάει ένα άλλο μικρό. Η πομπή ξεκινά προς τον σταθμό των τρένων. Λίγο πριν την επιβίβαση στο τρένο δίχως επιστροφή, ένας άντρας των SS παραμερίζει τον γερο-Γιατρό και του προσφέρει μια τελευταία ευκαιρία να διαφύγει και να σωθεί. Αρνείται. Δύο ημέρες αργότερα ο Γιάνους Κόρτσακ με τα διακόσια παιδιά του άφησαν την τελευταία τους πνοή στους θαλάμους αερίων των ναζί στην Τρεμπλίνκα.
Το έργο του Κόρτσακ
Ο Γιάνους Κόρτσακ ήταν μια ευρέως γνωστή και σεβαστή προσωπικότητα της τοπικής κοινωνίας. Συμμετείχε ως ομιλητής σε πάρα πολλά συνέδρια, ενώ ήταν και πολυγραφότατος με περισσότερα από 20 βιβλία και 1400 άρθρα, όλα με θέμα το παιδί. Ακόμα και μέσα στη δυστοπία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όντας στρατιωτικός ιατρός, εξέδωσε δύο εμβληματικά βιβλία: Το παιδί στην οικογένεια & Πώς να αγαπάς ένα παιδί.
Σημαντική ήταν η συνδρομή του και μέσα από το τοπικό ραδιόφωνο. Από το 1934 παρουσίαζε τη δική του δημοφιλή εκπομπή, πλάθοντας τον ραδιοφωνικό χαρακτήρα ενός ανώνυμου γερο-Γιατρού, ο οποίος συμβούλευε τα παιδιά και τους γονείς. Στην τελευταία του εκπομπή, το 1939, κι ενώ η φρίκη του ναζισμού εξαπλωνόταν, προσπάθησε να καθησυχάσει τα παιδιά, αλλά και να τα προετοιμάσει γι’ αυτά που έβλεπε να έρχονται.
Συμμετείχε, επίσης, στην οργανωτική επιτροπή της παιδικής εφημερίδας «Mały Przegląd». Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1926, ως ένθετο της βαρσοβικής εφημερίδας «Nasz Przegląd». Μέχρι το 1939, όταν σταμάτησε την κυκλοφορία της, έβγαζε πενήντα χιλιάδες αντίτυπα κάθε Παρασκευή. Το αξιοθαύμαστο σε αυτή την εφημερίδα ήταν ότι η συγγραφή κι επιμέλεια των κειμένων γινόταν αποκλειστικά από παιδιά. Όσα παιδιά ήθελαν έστελναν γράμματα με τις εμπειρίες και τις ανησυχίες τους και τα κείμενά τους δημοσιεύονταν. Ανάμεσα στα παιδιά αυτά ήταν και ο Ζίγμκουντ Μπάουμαν, ο οποίος συγκαταλεγόταν ανάμεσα στους τακτικούς συνεργάτες της εφημερίδας.
Η παιδαγωγική φιλοσοφία του Κόρτσακ διαμορφώθηκε και δοκιμάστηκε στην πράξη στο ορφανοτροφείο που διηύθυνε. Ο ίδιος πίστευε ότι για να διορθωθεί ο κόσμος πρέπει πρώτα να διορθωθεί η εκπαίδευση. Ως εκ τούτου, δημιούργησε ένα σχολείο διαφορετικό από τα άλλα, με επίκεντρο το παιδί και τον σεβασμό στα δικαιώματα και τις ξεχωριστές ανάγκες του. Ο Κόρτσακ τιμούσε τον ρόλο που με προθυμία ανέλαβε, τουτέστιν την αγωγή του παιδιού. Καθοδηγούσε με υπομονή και μεθοδικότητα τα παιδιά στην αυτοπραγμάτωση και την ελευθερία, χωρίς να γίνεται δυνάστης τους. Τουναντίον, δεν φοβόταν να αναλάβει την ευθύνη του παιδαγωγού. Είχε, άλλωστε, διατυπώσει στα γραπτά του ότι ο δάσκαλος που φοβάται πιθανές δυσάρεστες εκπλήξεις και γι’ αυτό αποφεύγει να αναλάβει ευθύνες, γίνεται τύραννος των παιδιών.
Το σχολείο του ήταν μια αληθινά δημοκρατική κοινότητα. Ένα σχολείο της εμπιστοσύνης και της συνεργασίας. Ένα σχολείο της έκφρασης, της δημιουργικότητας και της γραφής. Σταχυολογώντας τις καινοτομίες που εισήγαγε, ξεχωρίζει το παιδικό κοινοβούλιο, το παιδικό δικαστήριο, η συνεργατική μέθοδος, η απαγόρευση της σωματικής τιμωρίας, τα στοιχήματα (σχετικά με την απειθαρχία), η συνεχής ενθάρρυνση για γραφή, η έκδοση μαθητικής εφημερίδας, η έμφαση στις τέχνες κ.ά. Πάνω απ’ όλα, όμως, ήταν ένα σχολείο των δικαιωμάτων του παιδιού.
Ο πυρήνας της παιδαγωγικής φιλοσοφίας του Κόρτσακ συνοψίζεται με σαφήνεια στη ρήση του: Το παιδί δεν πρέπει να μεγαλώσει για να γίνει άνθρωπος, είναι ήδη άνθρωπος. Όλες οι παρεμβάσεις του, είτε ενδοσχολικές, είτε δημόσιες, αφορούσαν την υπεράσπιση και ευημερία του παιδιού. Κάλεσε με αποφασιστικότητα για τη δημιουργία μιας Magna Charta Libertatis σχετικά με τα Δικαιώματα του Παιδιού. Στον κατάλογο των αρχών που διατύπωσε περιλαμβάνονται κι αναλύονται, μεταξύ άλλων, και τα εξής:
Το δικαίωμα του παιδιού να είναι παιδί
Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό
Το δικαίωμα του παιδιού στην αγάπη
Το δικαίωμα του παιδιού στην ανάπτυξη
Το δικαίωμα του παιδιού στο παρόν
Το δικαίωμα του παιδιού στην περιουσία
Το δικαίωμα του παιδιού στην εκπαίδευση
Το δικαίωμα του παιδιού στην αποτυχία
Το δικαίωμα του παιδιού στη συγχώρεση
Οι ιδέες του μετέπειτα αποτέλεσαν τη βάση της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού.
Ο Γιάνους Κόρτσακ υπήρξε ένας φλογερός κι ειλικρινής υπερασπιστής των παιδιών. Η παιδαγωγική προσέγγιση που ανέπτυξε είχε στο επίκεντρο το παιδί και την ολόπλευρη αγωγή του. Δεν έβλεπε τα παιδιά ως απανθρωποιημένα tabula rasa υποκείμενα, τα οποία δεν έχουν αξία και πρέπει να εκπαιδευτούν με όποιο τρόπο κι όπως θέλουν οι μεγάλοι. Διεκδικούσε τον σεβασμό των μεγάλων προς το δικαίωμα του παιδιού να είναι παιδί. Προς το δικαίωμα του παιδιού να βιώνει, όπως του αξίζει, τον παροντικό χρόνο της παιδικής του ηλικίας, ώστε να μπορέσει ν’ ανθίσει στη μεταγενέστερη ενήλικη ζωή, δίχως τα βαρίδια μιας μίζερης κι ακρωτηριασμένης παιδικής ηλικίας. Ο ίδιος διατεινόταν ότι: όλη η παιδαγωγική επιδιώκει να διαμορφώσει βολικά παιδιά: φρόνιμα, υπάκουα, καλά, πρόθυμα. Δεν λαμβάνεται υπόψη ότι με αυτόν τον τρόπο τα παιδιά μέσα τους δεν είναι ελεύθερα και γι’ αυτόν τον λόγο δεν είναι ικανά να αντιμετωπίσουν τη ζωή.
Η ζωή και το έργο του Γιάνους Κόρτσακ συγκινεί κι εμπνέει κάθε δάσκαλο, ο οποίος αναλαμβάνει την ευθύνη της αγωγής του παιδιού. Είναι συνάμα οδοδείκτης, σε μια εποχή σύγχυσης, και σάλπισμα, σε μια εποχή περιστολών, για συνεχή αγώνα υπεράσπισης των δικαιωμάτων του παιδιού. Κι επειδή κανένα δικαίωμα δεν είναι ποτέ δεδομένο, ο σύγχρονος δάσκαλος οφείλει να πρωτοστατήσει στη διατήρηση κι εμπέδωση του αναπαλλοτρίωτου δικαιώματος των παιδιών να είναι παιδιά. Ξεκινώντας, φυσικά, από το σχολείο.
*Δάσκαλος
