ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ*
Ο “εργασιακός εκφοβισμός” αντικατοπτρίζει την “επαναλαμβανόμενη κακοήθη ψυχοφθόρα συμπεριφορά κατά ενός εργαζομένου εκ μέρους ενός, είτε και περισσοτέρων εργαζομένων. Μπορεί να είναι ψυχολογική βία, αλλά και συνδυασμός λεκτικών και άλλων παρεμβάσεων που δυσχεραίνουν το έργο του θύματος “[1] . Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να εξελιχθεί σε γενικευμένη εκστρατεία κατά του στόχου και εάν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα από τους υπευθύνους, κλιμακώνεται. Ο όρος αυτός συνταυτίζεται με το “bullying” μεταξύ παιδιών στο εργασιακό πλαίσιο των ενηλίκων. Επειδή το πλαίσιο είναι διαφορετικό και επειδή “οι ενήλικες χρησιμοποιούν πιο συγκαλυμμένες αλλά βλαβερές για το θύμα ενέργειες” ο Leyman (1996) θεωρεί πως καταλληλότερος όρος είναι το mobbing. Οι Fox & Stallworth (2005) περιγράφουν το mobbing ως “umbrella concept” που περιλαμβάνει “όλες τις συμπεριφορές που οδηγούν στη θυματοποίηση και στοχοποίηση του αποδέκτη”. Σύμφωνα με πρόσφατη αμερικάνικη έρευνα το bullying πλήττει έναν στους έξι εργαζομένους. Το 81% των bullies είναι προϊστάμενοι, από τους οποίους το 50% γυναίκες.
Το άρθρο της κ. Παπαλεξανδρή στο οποίο παραπέμπουν οι πιο πάνω ορισμοί, κάνει αναφορά και στα αποτελέσματα έρευνας που έγινε στο Ο.Π.Α σχετικά με τον εργασιακό εκφοβισμό εργαζομένων σε ελληνικές επιχειρήσεις. Για σκοπούς παραλληλισμού με ένα εκπαιδευτικό σύστημα θα χρησιμοποιηθούν σε αυτό το άρθρο οι αναφερόμενες αρνητικές συμπεριφορές προϊσταμένων οι οποίες εμφανίζονται στον εργασιακό χώρο και οδηγούν σε “εργασιακό εκφοβισμό” δίνοντάς του την ταυτότητα του bully.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι ¨παράλογες απαιτήσεις στην εργασία¨, όπως η επιβάρυνση των εκπαιδευτικών με εργασιακά θέματα πέραν του ωραρίου τους τα οποία είναι αποτέλεσμα κακού προγραμματισμού από τους προϊσταμένους οποιουδήποτε επιπέδου. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα εκπαιδευτικοί (που βρίσκονται στη βάση της πυραμίδας εξουσίας) οι οποίοι τολμούν (συνήθως επειδή έχουν περισσότερες γνώσεις) και βάζουν “όρια” σε αυτού του είδους τις ασυδοσίες να στιγματίζονται και να γίνονται αντικείμενα “στοχευμένων φημών και κουτσομπολιών” ανάμεσα στους υπόλοιπους συναδέλφους αφού οι προϊστάμενοι μη μπορώντας να τους επιβληθούν με επιστημονικά επιχειρήματα και γνώση χρησιμοποιούν την “εξουσία” τους (έχουν όντως εξουσία στα γραφειοκρατικά συστήματα;).
Οι ίδιοι οι προϊστάμενοι μπορεί να κατέχουν τις θέσεις εξουσίας αλλά δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν πρακτικές σχετικές με την “ψυχολογία των εργαζομένων” ή αλλιώς τις παραμέτρους που αφορούν στο “ψυχολογικό συμβόλαιο” τους. Έτσι γεννάται μία εξακολουθητική κριτική για τη δουλειά και την προσπάθεια που καταβάλλει ο εργαζόμενος” η οποία μπορεί να συνδυαστεί και με τις “ύβρεις, φωνές, αγανάκτηση και θυμό”, ή με τον “αποκλεισμό και την τοποθέτηση στο ψυγείο” ή ακόμα και με “ψευδείς ισχυρισμούς σε βάρος του θύματος” σε μία προσπάθεια επίδειξης δύναμης και “ελέγχου” του εν λόγω ή των εν λόγω εκπαιδευτικού/ών.
Επίσης, οι προϊστάμενοι μπορούν να “αποκλείσουν συναδέλφους “από εργασίες” ή να τους στερήσουν “συστηματική πληροφόρηση και μέσων που τους επιτρέπουν την ομαλή εκτέλεση της εργασίας τους” εφόσον κατά την άποψή τους (και όχι με βάση ερευνητικά στοιχεία) “δεν συνεργάζονται” (με την έννοια να κάνουν ό,τι τους πουν και να σιωπούν ασχέτως ηθικότητας πράξεων) ή και επειδή δεν τους αρέσει να “ελέγχονται” (γιατί άραγε;) οι ενέργειές τους από άλλους.
Σε κάθε εργασιακό περιβάλλον υπάρχουν διαφόρων ειδών άνθρωποι. Υπάρχουν οι καλοί και συνεργάσιμοι με όλους, οι αδιάφοροι, εκείνοι που ανταγωνίζονται ή ακόμη “φθονούν” και “κακολογούν” συναδέλφους πίσω από την πλάτη τους κοκ. Οι προϊστάμενοι έχουν να διαχειριστούν όλους τους. Προϊστάμενοι όμως που προάγονται χωρίς τα απαραίτητα προσόντα και ικανότητες συχνά δεν μπορούν να είναι επαγγελματίες και το γραφειοκρατικό σύστημα τους επιτρέπει να παρασύρονται από κουτσομπολιά ή προσωπικές συμπάθειες. Αυτό οδηγεί σε “κλίκκες” με άτομα που τους κάνουν τις δουλειές τους ή έχουν κοινά στοιχεία, οδηγεί σε ύβρεις, προσβολές και θυμό απέναντι στους εκπαιδευτικούς που αρνούνται ή δεν μπορούν να κάνουν κάτι (είτε για προσωπικούς ή λόγω επαγγελματικής ανεπάρκειας που οφείλεται στον εργοδότη), ακόμη και μπροστά από άλλους συναδέλφους!
Σε τέτοια εκπαιδευτικά συστήματα όταν ένας εκπαιδευτικός υποβάλει παράπονο για ένα τέτοιο γεγονός συνήθως συναντά την απάντηση ότι οι ανώτεροι έχουν “τόσες δουλειές”, ή “αν είσαι εσύ ευαίσθητος/η δε γίνεται να κάνεις συνέχεια καταγγελίες άλλων ανθρώπων” ή “μα ενόμισες επειδή μας έστειλες επιστολή είμαστε υπόχρεοι να σου απαντήσουμε;” ή “ού τζιαι εσύ, μεν λαμβάνεις υπόψη”. Διερωτάται λοιπόν κάποιος αν είναι άραγε δουλειά τους ή αν ξέρουν ποια είναι η δουλειά τους. Έτσι, το “θύμα” καταλήγει στο ειδώλιο αντί για τον “κακοποιητή”.
Επίσης στιγματίζονται πως “καταγγέλλουν” ή/ και πως “δεν πήγαν στο γραφείο των προϊσταμένων να λύσουν τις διαφορές τους”, (τακτική που προωθεί πολιτικές κάτω από το τραπέζι) άσχετα αν χωρίς να το καταλάβουν οι εν λόγω εκπαιδευτικοί τους είχαν ήδη δώσει ευκαιρίες να κάνουν τη δουλειά τους όπως έπρεπε αλλά εκείνοι δεν το είχαν αντιληφθεί. Άσχετα αν όταν τους προσέγγισαν τους είχαν “αδειάσει” και υποστήριξαν πολιτικές που δεν υφίστανται συμβάλλοντας στη δυσφήμιση των εκπαιδευτικών και της αξιοπρέπειάς τους!
Το εκπαιδευτικό σύστημα που δεν έχει τους κατάλληλους μηχανισμούς υποστήριξης του “θύματος” εκπαιδευτικού εκκολάπτει και τροφοδοτεί τον εργασιακό εκφοβισμό μέσα από τις συμπεριφορές των εκπροσώπων του. Σε συστήματα όπου οποιοδήποτε παράπονο ο εκπαιδευτικός καλείται να το υποβάλει “τηρώντας την ιεραρχία”, καταγγέλλοντας δηλαδή τους bullers του στους φίλους και συνεργάτες των, το αποτέλεσμα στις πλείστες περιπτώσεις είναι να καταλήξουν τελικά “οι έρευνες” (αν γίνουν σωστά) σε “ψευδείς ισχυρισμούς σε βάρος του θύματος” απαλλάσσοντας τους καταγγελλόμενους από οποιαδήποτε ευθύνη. Ταυτόχρονα διασπείρεται και η φήμη πως ο εκπαιδευτικός είναι “προβληματικός και δεν συνεργάζεται” και ξαφνικά σηκώθηκε ένα πρωί και αποφάσισε να υποβάλει καταγγελία για κάποιο άτομο χωρίς λόγο!
Στην περίπτωση μάλιστα κατοχής εκ μέρους του εκπαιδευτικού τεκμηρίων, δεν θα κληθεί ποτέ να τα υποβάλει γιατί δεν θα διεξαχθεί σωστή έρευνα η οποία θα του δώσει το δικαίωμα να ακουστεί εφόσον αυτή είναι δουλειά ανώτερου στρώματος υπαλλήλου, η απόφαση του οποίου θα βασιστεί στην γνώμη του προϊσταμένου και μόνον! Στην περίπτωση που ο προϊστάμενος κάνει ψευδείς δηλώσεις, λόγω “θέσης” είναι στο απυρόβλητο. Δεν ήταν ανάγκη να κάνει έρευνα και να τεκμηριώσει την άποψή του! Έχει το δικαίωμα να σπιλώνει την αξιοπρέπεια ατόμων μόνο και μόνο επειδή έχει εξουσία!
Ακόμη και σε περιπτώσεις όπου ο εκπαιδευτικός είναι ο μόνος αυτόπτης μάρτυρας (στην περίπτωσή μας ο εκπαιδευτικός θύμα) σε σημαντικά γεγονότα πάλι δεν λαμβάνεται υπόψη ο λόγος του εφόσον δεν του ζητείται να καταθέσει έκθεση γεγονότων με αποτέλεσμα ο λόγος του προϊσταμένου (που δεν ήταν παρών) να είναι μεγαλύτερης σημασίας. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα μπορεί να είναι και ο καταγγελλόμενος αλλά και πάλι παραμένει στο απυρόβλητο λόγω θέσης και διαδικασιών!
Σε περιπτώσεις συστημάτων όπου έχει διεισδύσει η διαφθορά αν ο ανώτερος λάβει εντολή να “κουκουλώσει” μια υπόθεση, τότε ο εκπαιδευτικός θα λεχθεί πως “φαντασιώνεται” γεγονότα που δεν έχουν γίνει. Μάλιστα με βάση τα γεγονότα που δεν έχουν γίνει μπορεί να τον/την εμπλέξουν και σε πειθαρχική έρευνα για οποιοδήποτε λόγο προφασιστούν. Παρόλα αυτά , τα γεγονότα τα ” φαντασιώνεται”! Είναι βλέπεις διαφορετικές οι διαδικασίες και δεν ελέγχεται από κάποιον αν υπάρχει σχετικότητα!
Στην περίπτωση πάλι που ένας εκπαιδευτικός θα παραβεί την ιεραρχία για να υποβάλει το παράπονό του, τότε και πάλι οι αρμόδιοι λειτουργοί του του “εκκολαπτηρίου” εργασιακού εκφοβισμού εκπαιδευτικού συστήματος, θα αποστείλουν το αίτημα προς διερεύνηση ΠΙΣΩ στους ίδιους τους καταγγελλόμενους να το διερευνήσουν! Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι αρμόδιοι με ευκολία να “καλύψουν” τους εαυτούς τους και πάλι ο εκπαιδευτικός να στιγματιστεί με την ταμπέλα πως παραθέτει “ψευδείς ισχυρισμούς” . Το αποτέλεσμα θα είναι απαλλαγούν οι ανώτεροι από οποιαδήποτε ευθύνη αφού και πάλι ο εκπαιδευτικός θα χαρακτηριστεί ως “προβληματικός που δεν συνεργάζεται” και ξαφνικά σηκώθηκε ένα πρωί και αποφάσισε να υποβάλει καταγγελία, και να απασχολήσει τους ανώτερους χωρίς λόγο!
Ακολούθως, εργασιακός εκφοβισμός υπάρχει στο εκπαιδευτικό σύστημα όπου συναντιούνται τα ΄άτομα τα οποία ασκούν “πίεση για να μην απαιτήσει κάτι που δικαιούται ο εργαζόμενος” επειδή “θα δημιουργήσουν πρόβλημα στο σχολείο” στιγματίζοντας και πάλι εκπαιδευτικούς που διεκδικούν τα δικαιώματά τους! Σε ένα πιο τολμηρό επίπεδο οι προϊστάμενοι καταφεύγουν σε απειλές έναντι των εκπαιδευτικών αναφορικά στη στήριξή τους ή την κακή βαθμολόγησή τους στις αξιολογήσεις τους ή και στην παραπομπή τους σε πειθαρχική έρευνα. Όλα αυτά όμως είναι “συμβουλές” προς τον/την εκπαιδευτικό!
Οι παραπάνω αναφερόμενες συμπεριφορές για κάποιους προϊσταμένους αποτελούν χαρακτηριστικά προσωπικότητας και για κάποιους άλλους συνήθειες οι οποίες αποκτήθηκαν λόγω της κουλτούρας μη άσκησης ελέγχου προϊσταμένων στο εν λόγω εκπαιδευτικό σύστημα. Αυτή η νοοτροπία όμως σε συνδυασμό με τις προσπάθειες καταμερισμού εργασίας αλλά και την έλλειψη μηχανισμών ελέγχου αποτελούν για τους εκπαιδευτικούς παράγοντες “εργασιακού εκφοβισμού”. Η συστηματικότητα στον εκπαιδευτικό εργασιακό χώρο δεν αποτελεί προνόμιο του ενός θύτη. Αντίθετα, με τη δύναμη της “ψιθυριστής δυσφήμισης” που δημιουργείται γύρω από άτομα, ολόκληρο το σύστημα και οι εκπρόσωποί του αποτελούν συνεργούς “bullers”. Ασχέτως της κατηγορίας που έγκειται ο καθένας, “χρόνιοι δυνάστες”, “ευκαιριακοί δυνάστες”, ή “παροδικοί δυνάστες”, οι συνέπειες στα θύματα αλλά και σε ολόκληρο τον οργανισμό (σχολεία) είναι ολέθριες.
Αυτό διαφαίνεται εφόσον υπάρχουν αυξημένες απουσίες προσωπικού, μειωμένη παραγωγικότητα, συνεχείς αλλαγές προσωπικού, χαμηλό ομαδικό πνεύμα, έλλειψη κινήτρων και απώλεια εμπιστοσύνης των εκπαιδευτικών προς το εκπαιδευτικό σύστημα. Ταυτόχρονα αποτελούν προβλήματα που το αρμόδιο υπουργείο πρέπει να αντιμετωπίσει. Η θέσπιση διαδικασιών που να αξιολογούν και να ελέγχουν όλους είναι απαραίτητη για την αποφυγή του εργασιακού εκφοβισμού και την προστασία των εκπαιδευτικών. Η ανάληψη του ελέγχου παραπόνων από ανεξάρτητους λειτουργούς μπορεί να αποβεί αποτελεσματική!
Οι εκπαιδευτικοί είναι οι τελευταίοι που έχουν λόγους να κρύψουν γεγονότα που τους αναστατώνουν. Στην “ψυχολογία των εργαζομένων” υποστηρίζεται πως ΔΕΝ διαμαρτύρεται κάποιος χωρίς λόγο! Η σύσταση ανεξάρτητης επιτροπής ή γραφείου θα βοηθήσει το αρμόδιο υπουργείο να εντοπίσει τα προβλήματα που υπάρχουν στην εκπαίδευση και να εφαρμόσει πρακτικές βελτίωσης. Σε τέτοια εκπαιδευτικά συστήματα οι εκπαιδευτικοί είναι οι μόνοι που αξιολογούνται εσωτερικά και εξωτερικά και που διορίζονται στις θέσεις τους με βάση τα προσόντα τους. Η αλλαγή των διαδικασιών τους και η θέσπιση μηχανισμών ελέγχου όλων προς όλους είναι ο μόνος τρόπος να προωθηθεί ο επαγγελματισμός και να σταματήσουν να τροφοδοτούν bullers. Μόνο έτσι θα αλλάξει η κουλτούρα και θα προωθηθεί η ανθρωπιά, η κατανόηση , η στήριξη που είναι παράγοντες συνυφασμένοι με την εμπιστοσύνη, την παραγωγικότητα, την ικανοποίηση στην εργασία.
*ΜΒΑ Employee Relations/HRM
Organisational Psychology
School Psychology
Phd student at Unic Education Department
Certified ANAD educator
