Μάθε, παιδί μου, ψέματα

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΛΕΚΚΟΥ*

Το ότι «τα παιδιά λένε ψέματα» είναι μια παραδοχή. Μάλιστα κάποια ψέματα τα ντύνουμε με την «αθωότητα» των παιδιάστικων ψεμάτων. Δεν είναι όμως όλα τα παιδικά ψέματα αθώα ή δεν λέγονται μέσα στο ίδιο πλαίσιο. Τα παιδιά λένε ψέματα για διάφορους λόγους και σε διάφορες συνθήκες, ανάλογα με την ηλικία τους, την ψυχολογική τους ανάπτυξη και τις κοινωνικές ή οικογενειακές επιρροές τους. Αδρομερώς, κάποιοι από τους λόγους για τους οποίους ένα παιδί μπορεί να πει ψέματα είναι:

1. Φαντασία ή πραγματικότητα: Σε μικρότερη ηλικία, τα παιδιά δυσκολεύονται να διακρίνουν τη φαντασία από την πραγματικότητα και πολλές φορές κάνουν προβολές της μιας πάνω στην άλλη. Το εμφανές για τον ενήλικο ψέμα για το παιδί μπορεί να είναι μια απόλυτα λογική συνθήκη.
2. Επίτευξη στόχου: Μερικές φορές, τα παιδιά μπορεί να λένε ψέματα για να κερδίσουν κάτι που θέλουν ή για να πετύχουν κάποιο συγκεκριμένο αποτέλεσμα.
3. Αποφυγή τιμωρίας: Καθώς τα παιδιά μαθαίνουν τις κοινωνικές συμπεριφορές, μπορεί να λένε ψέματα για να αποφύγουν την τιμωρία για κάτι που έκαναν λάθος ή για κάτι που αμέλησαν να κάνουν.
4. Ανάγκη για προσοχή: Μερικά παιδιά λένε ψέματα για να κεντρίσουν την προσοχή άλλων ή να επιβεβαιώσουν το ενδιαφέρον, την αγάπη, τη φροντίδα προς το πρόσωπό τους.
5. Πίεση ή φόβος: Πιέσεις από συνομηλίκους ή φόβος για τις αντιδράσεις των ενηλίκων μπορεί επίσης να οδηγήσουν τα παιδιά να λένε ψέματα.

Οι ενήλικες αλλά και η κοινωνία των ενηλίκων απορρίπτουμε το ψέμα. Ως κοινωνία έχουμε αναγάγει την αλήθεια σε απολυτοποιημένη αρετή. Το τηρούμε αυτό όταν έχουμε παιδιά απέναντί μας; Μάλλον όχι. Αντ’ αυτού διδάσκουμε το ψέμα. Και μάλιστα με πολλούς ευφάνταστους και ουδετεροποιημένους τρόπους. Ακόμα κι όταν αυτό δε γίνεται συνειδητά, συγκεκριμένες συμπεριφορές, στάσεις ή πρακτικές μας, κανονικοποιούν το ψέμα με αποτέλεσμα τα παιδιά να ενθαρρύνονται να καταφεύγουν σε αυτό. Κάποιες συχνές συνθήκες κάτω από τις οποίες «διδάσκεται» το ψέμα είναι οι πιο κάτω:

1. Μίμηση: Όταν τα παιδιά βλέπουν τους ενήλικες στη ζωή τους να λένε «αθώα» ή κατά συνθήκη ψέματα για να αποφύγουν δυσάρεστες καταστάσεις ή για να προστατέψουν τα συναισθήματα κάποιου, μπορεί να μάθουν ότι το ψέμα είναι αποδεκτό και καλό σε ορισμένες περιπτώσεις. Επειδή όμως δεν έχουν την ικανότητα της διάκρισης των συνθηκών γενικεύουν και εφαρμόζουν την πρακτική του ψέματος ακόμα κι εκεί που μπορεί να προκληθεί ζημιά από αυτή την πρακτική.
2. Αντιφατικά μηνύματα: Όταν οι γονείς λένε στα παιδιά να είναι ειλικρινή, αλλά ταυτόχρονα τα υποκινούν να μην είναι ειλικρινή σε κοινωνικές συνθήκες για να αποφύγουν την αμηχανία (π.χ., να πουν ότι τους άρεσε ένα δώρο που δεν τους άρεσε πραγματικά, όταν λένε στο παιδί να πουν πως λείπουν από το σπίτι ενώ είναι εκεί και θέλουν να αποφύγουν ένα ενοχλητικό τηλεφώνημα κλπ.), τα παιδιά μπορεί να μπερδευτούν καθώς τους δείχνουμε ότι η αλήθεια εξαρτάται από τις συνθήκες ή το συμφέρον μας.
3. Πίεση για επιτυχία: Όταν οι ενήλικες δίνουν υπερβολική έμφαση στην επιτυχία και την επίδοση στο σχολείο ή την απόδοση  σε άλλες δραστηριότητες που ξεπερνά τις δυνατότητές τους , τα παιδιά μπορεί να αισθανθούν την ανάγκη να παραποιήσουν την αλήθεια για να ανταποκριθούν στις προσδοκίες άλλων.
4. Ψέματα χωρίς συνέπειες: Όταν το παιδί αντιληφθεί πως ακόμα κι αν αποκαλυφθεί το ψέμα του, δεν υπάρχει κάποια σοβαρή συνέπεια από τους γονείς του, τότε θα συνεχίσει να λέει ψέματα ακόμα και για να διασκεδάσει σε βάρος άλλων.
5. Ψέματα με σκοπό το κέρδος (υλικό ή ηθικό): Σε περιπτώσεις που το ψέμα χρησιμοποιείται για την εξασφάλιση μιας επαγγελματικής συμφωνίας, για τον εξευμενισμό ενός άλλου προσώπου ισχύος ή για την ταπείνωση ενός άλλου μέλους της οικογένειας ώστε να αναδειχθεί ο γονιός του, το παιδί μαθαίνει ότι αυτή προσέγγιση καταστάσεων είναι αποτελεσματική.

Πριν, λοιπόν, αναρωτηθούμε γιατί ένα παιδί λέει ψέματα καλό θα ήταν να κάνουμε μια ανασκόπηση της δικής μας συμπεριφοράς. Η ειλικρίνεια ενθαρρύνεται με τα σωστά παραδείγματα, με τα ξεκάθαρα μηνύματα και όρια αλλά και με την ουσιαστική (και ανοικτή σε επικοινωνία μαζί τους), δική μας παρουσία στη ζωή τους.

* Σχολικός Σύμβουλος Δημοτικής, Συγγραφέας