ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ. ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Σκοπός του άρθρου αυτού είναι να δει από κοντά μερικές από τις μεγάλες πολιτισμικές αλλαγές που συντελούνται καθημερινά στη σημερινή εποχή της μετανεοτερικότητας και να δώσει μια εικόνα των εντάσεων που προκαλούνται, όταν προκύψει αδήριτη ανάγκη να επενεχθούν αλλαγές στην πολιτισμική τους ταυτότητα και, κατά συνέπεια, στο περιεχόμενο της εκπαίδευσής τους. Το άρθρο θα ασχοληθεί με δυο πολιτισμικές αλλαγές, πρώτα, με όσες έγιναν στη Βρετανία λόγω της διάλυσης της αυτοκρατορίας της και, δεύτερο, με αλλαγές που έγιναν στην Ελλάδα ως αποτέλεσμα της συνεχούς μετατροπής της κοινωνίας της σε πολυπολιτισμική.
Θα κάνω αρχή με τον τρόπο που αντέδρασαν η πολιτική και πνευματική ηγεσία της Μ. Βρετανίας στο σοκ της απώλειας της μεγάλης αυτοκρατορίας τους ύστερα από ‘διακυβέρνηση των κυμάτων’ για τρεις αιώνες. Θα αρχίσω με ένα επεισόδιο που έχει κυρίως συμβολικό χαρακτήρα και θα συνεχίσω με την έμφαση που έδωσε η ηγεσία της χώρας στην προσφορά καθοδήγησης προς τους πολίτες να ξεπεράσουν το σοκ ενθαρρύνοντάς τους να επικεντρώσουν την εθνική περηφάνια τους στα άλλα στοιχεία της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Το συμβολικό επεισόδιο αφορά στην ένταση που προκάλεσε τον περασμένο Αύγουστο στην Αγγλική κοινωνία το πρόβλημα που ανέκυψε σχετικά με το πρόγραμμα της ετήσιας εθνικής γιορτής Proms στις 30 Αυγούστου στο Albert Hall. Στη γιορτή αυτή στην οποία τιμάται εδώ και δυο αιώνες η μεγάλη αποικιακή δύναμη της Μ. Βρετανίας, το πρόγραμμα περιλάμβανε κάθε χρόνο τα τραγούδια Rule Britannia και Land of Hope and Glory,τα οποία υμνούν τα κατορθώματα του Βασιλικού Ναυτικού(Britannia, rule the waves, Britons never, never shall be slaves) και καυχώνται για τη μεγάλη δύναμη της βρετανικής αυτοκρατορίας (Thine Empire shall be strong and God who made thee might, shall make thee mightier yet). Οι στίχοι αυτοί θεωρήθηκαν φέτος από πολλούς προσβλητικοί για τους λαούς που υπέφεραν από τον βρετανικό αποικιακό ζυγό, ιδιαίτερα εν όψει του παγκόσμιου κινήματος Black Lives Matter. Οι αναφορές επίσης στην εύνοια του Θεού προς τους Άγγλους ως του εκλεκτού λαού κρίθηκαν πολύ αφελείς και προκλητικές στη σημερινή εποχή που γίνεται τόσος πολύς λόγος για την ισότητα όλων των λαών μεταξύ τους. Γι αυτό και πολλοί Βρετανοί πολίτες ζήτησαν να παραλειφθούν τα τραγούδια αυτά από το πρόγραμμα της τελετής. Ο συντηρητικός πρωθυπουργός Boris Johnson δυσαρεστήθηκε και μίλησε για τη ‘συρρικνούμενη παράδοσή μας’(our cranging tradition). Τελικά αποφασίστηκε να μην ψαλούν τα τραγούδια αλλά να ακουστεί μόνο η μουσική τους, έγινε δηλαδή ο συνηθισμένος αγγλικός συμβιβασμός.
Αυτός όμως με κανένα τρόπο δεν μπορεί να καλύψει το βαθύ πολιτισμικό σχίσμα που επέφερε η απώλεια της αυτοκρατορίας, όπως αποκαλύπτεται από την ακολουθηθείσα έκτοτε πολιτική και πολιτισμική αντίδραση στο θέμα των σχέσεών της με την ΕΕ, πρώτα, ένταξη και, ύστερα, αποχώρηση. Η κυριότερη νομιμοποίηση για την ψήφο της πλειοψηφίας στο δημοψήφισμα, όπως ανακοινώθηκε επισήμως, ήταν η θέληση να απαλλαγεί η διακυβέρνηση της χώρας από τις επεμβάσεις της ΕΕ. Η αντίδραση από τον πρωθυπουργό James Cameron στις 23 Ιουνίου 2016, την ημέρα που ανακοινώθηκε το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος για το Brexit, είναι ενδεικτική της προσπάθειας της πολιτικής ηγεσίας της χώρας να δώσει μια κατεύθυνση στην αναγκαία ανακατασκευή της πολιτισμικής ταυτότητας των βρετανών πολιτών. «Η Βρετανία», είπε στο διάγγελμά του, ‘είναι μια σπουδαία χώρα. Έχουμε τόσα πολλά και μεγάλα πλεονεκτήματα. Μια κοινοβουλευτική δημοκρατία, μια μεγάλη εμπορική παράδοση, με την επιστήμη και τις τέχνες μας, τη μηχανική μας και τη δημιουργικότητά μας που εκτιμάται σ’ ολόκληρο τον κόσμο».
Ο πολυπολιτισμός που έφερε η παγκοσμιοποίηση επηρέασε περισσότερο την πολιτισμική ταυτότητα των μικρών και αδύναμων χωρών με υποβάθμιση της εθνικής κουλτούρας και κυρίως της σημασίας της εθνικής γλώσσας. Στην Ελλάδα η σημαντικότερη σύγκρουση που προκλήθηκε λόγω των αλλαγών της παγκοσμιοποίησης ήταν αυτή που έγινε το 2000 μεταξύ της πολιτείας και της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδας για το θέμα της αναγραφής του θρησκεύματος στο δελτίο ταυτότητας. Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Κώστας Σημίτης χρησιμοποιώντας δυο κυρίως επιχειρήματα, πρώτα, ότι έπρεπε η χώρα να εναρμονισθεί με την ευρωπαϊκή νομοθεσία για τα ανθρώπινα δικαιώματα και, δεύτερο, ότι άλλο είναι η θρησκεία και η πίστη και άλλο η επικοινωνία του πολίτη με το κράτος μέσω του δελτίου ταυτότητας, επέμενε στη μη αναγραφή της θρησκείας σ’ αυτό. Από πλευράς της Εκκλησίας ο τότε αρχιεπίσκοπος της Ελλάδας Χριστόδουλος επέμενε στην αναγραφή του θρησκεύματος με το επιχείρημα ότι η μη αναγραφή του θα οδηγήσει στην εξασθένηση του βασικότερου συστατικού της πολιτισμικής ταυτότητας των Ελλήνων, της ορθόδοξης πίστης, και ζήτησε τη διεξαγωγή πανελλήνιου δημοψηφίσματος για να αποφασίσει ο λαός για το θέμα. Το αίτημα απορρίφθηκε από την κυβέρνηση και το Συμβούλιο Επικρατείας επικύρωσε την απόφαση το 2001. Το μέλλον θα δείξει ποιες θα είναι οι επιπτώσεις της πρωτοβουλίας εκείνης στη μελλοντική διαμόρφωση/ανακατασκευή της πολιτισμικής ταυτότητας των Ελλήνων.
Σ ‘αυτή την ανακατασκευή συμβάλλουν βεβαίως και οι διάφορες απόψεις πνευματικών ανθρώπων της χώρας, ιδιαίτερα μερικών Ελλήνων ακαδημαϊκών που ασχολήθηκαν ειδικά με το θέμα της πολιτισμικής ταυτότητας των σύγχρονων Ελλήνων, όπως του ιστορικού Γ. Δερτιλή (βλέπε Παιδεία και Ιστορία, 1999) και του καθηγητή της Γεωπολιτικής Γ. Πρεβελάκη (βλέπε Ποιοι Είμαστε. Γεωπολιτική της Ελληνικής Ταυτότητας, 2016). Ο πρώτος εφιστά την προσοχή των Ελλήνων στο μεγάλο λάθος που κάνουν να συνεχίζουν να πιστεύουν ότι η ταυτότητα είναι θέμα βιολογίας και ότι ο ελληνικός λαός είναι ο πιο προικισμένος από τον Θεό λαός, και ο δεύτερος τούς ενθαρρύνει να εγκαταλείψουν την παραδοσιακή μεγάλη έμφαση στην ένδοξη ιστορία της χώρας τους και να ενδιαφερθούν και για τη γεωγραφία της, δηλαδή να καταδεχθούν να δουν ισότιμα τους γείτονές τους και να συνεργασθούν μαζί τους για αμοιβαίο όφελος. Και των δυο οι παραινέσεις είναι για ανακατασκευή της πολιτισμικής ταυτότητας των Ελλήνων.
*Πρώην καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
