Πως βοηθούμε τα παιδιά να την αναπτύξουν
ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΜΑ*
Ο καθένας μας μέσα από μια κρίση είχε να αναλογιστεί πολλά. Να προβληματιστεί και στη συνέχεια μόλις θα έχει την ευκαιρία και το σθένος, δεδομένων των μικρών ή και μεγάλων απωλειών, να προσπαθήσει να βελτιώσει ό,τι είναι εφικτό ή και ακόμη να αποδομήσει ότι είναι μάταιο και ανούσιο. Το τελευταίο διάστημα σκεπτόμενη μέσα από διαφορετικούς ρόλους, προσανατολίστηκα περισσότερο σε όλες αυτές τις αξίες και τα εφόδια που χρειάζεται να μεταλαμπαδεύσουμε στα παιδιά μας για να μπορούν αυτόνομα να λειτουργούν προς όφελος των εαυτών τους και των συνανθρώπων τους. Η λίστα είναι τεράστια, είμαι σίγουρη πως όλοι μας μπορούμε να σκεφτούμε μια σωρεία από δυνατότητες, δεξιότητες, στοιχεία χαρακτήρα που είναι απαραίτητα να καλλιεργηθούν σε ένα παιδί, εφόσον πολλά από αυτά ενδέχεται να μην του είναι εγγενείς, ή ακόμη και αν του είναι, γνωρίζουμε πλέον ότι αν δεν επενδύσουμε σε αυτά, πολλές φορές τείνουν να υποτιμηθούν ή ακόμη και να μπορεί να εξαλειφθούν. Δεδομένου της χρονικής περιόδου η αξία του αυτοελέγχου/αυτοπειθαρχίας με έχει προβληματίσει έντονα. Πάντοτε την θεωρούσα αδίκως μια υποτιμημένη αξία παρόλο που σε ένα πολύ θεωρητικό και φιλοσοφικό επίπεδο την αναγνωρίζουμε. Αρκεί να λάβουμε υπόψιν τη συχνότητα με την οποία την επικαλούμαστε –χωρίς να αναφέρομαι στις περιπτώσεις που προσπαθούμε να οριοθετήσουμε έναν ενήλικα ή ένα παιδί μετά από μια ‘κακή’ συμπεριφορά-, που δρούμε με γνώμονα αυτήν στην καθημερινότητα μας, καθώς και την προσπάθεια που κάνουμε για να την διδάξουμε στα παιδιά μας μέσα από θετικές προσεγγίσεις και ήρεμες διαδικασίες. Τη δεδομένη όμως στιγμή η αξία του αυτοελέγχου, μας αποδεικνύει έκδηλα την σπουδαιότητα της. Δεν είναι άλλωστε λίγες φορές που οι επαγγελματίες που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή για την αντιμετώπιση του COVID-19, μέχρι και σήμερα την επικαλούνται ούτως ώστε να μας προτρέψουν και ταυτόχρονα να μας υπενθυμίζουν τον τρόπο που πρέπει να αντιμετωπίζουμε την κρισιμότητα της κατάστασης.
Τι είναι λοιπόν ο αυτοέλεγχος και ποια η σημαντικότητά του;
Οι ονομασίες για τον αυτοέλεγχο ποικίλουν: αυτοπειθαρχία, αυτορρύθμιση, θέληση, έλεγχος, δύναμη του εγώ κ.α. Το κοινό όμως νoήμα που διέπει τις διαφορετικές αντιλήψεις αυτοελέγχου είναι η ιδέα να μπορεί το άτομο να συγκρατεί τα συναισθήματα του και τις παρορμήσεις του ώστε να καταφέρει να πετύχει συγκεκριμένους στόχους. Για πολλούς επιστήμονες, ευτυχώς, θεωρείται μια επίκτητη δεξιότητα που επέρχεται με την ωριμότητα και την εκπαίδευση. Έχει διαπιστωθεί να συνδέεται στην ενήλικη ζωή με καλύτερη εργασία, με την ευημερία, με την καλή σωματική υγεία, με την απουσία χρήσης ουσιών, την μειωμένη παραβατική συμπεριφορά κ.α. Μελετώντας την αξία του αυτοελέγχου θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ίσως ένα απο τα πιο σημαντικά ευρήματα στην έρευνα του, είναι η προγνωστική δύναμη που έχει σε ένα άτομο και η οποία είναι συγκρίσιμη με αυτη της ευφυίας ή της κοινωνικοοικονομικής του κατάστασης (Μoffitt et al, 2011).
Από τη σκοπιά της Θετικής Ψυχολογίας ο αυτοέλεγχος/αυτορρύθμιση θεωρείται ένα από τα 24 δυνατά στοιχεία του χαρακτήρα που συμβάλλουν στην ευτυχία, στην αποτελεσματικότερη διαχείριση των δυσκολιών, στη δημιουργία μιας γεμάτης, αρμονικής και με νόημα ζωής. Είναι εντυπωσιακό το δεδομένο ότι τόσο τα παιδιά όσο και οι ενήλικες σε 54 έθνη, ο αυτοέλεγχος ανάμεσα στα 24 δυνατά στοιχεία του χαρακτήρα που έχουν μελετηθεί, εμφανίζεται το λιγότερο σημαντικό στοιχείο χαρακτήρα. Κατ’ επέκταση, λόγω του ότι δεν θεωρείται σημαντική αξία συγκριτικά με άλλες όπως είναι η καλοσύνη, η ειλικρίνεια ή το χιούμορ, τα άτομα τείνουν να δεσμεύονται λιγότερο σε συμπεριφορές αυτοπειθαρχίας (Park, Peterson, & Seligman, 2006). Φυσικά, ο αυτοέλεγχος σε σχέση με άλλα χαρακτηριστικά ίσως να χρειάζεται περισσότερη προσπάθεια για να μπορέσουμε να τον επιδείξουμε και συχνά οι αποτυχίες μας επιμένουν ακόμη και όταν αναγνωρίζουμε την απουσία του και προσπαθούμε να το επιλύσουμε και να συμπεριφερθούμε διαφορετικά.
Τι γίνεται όμως με τα παιδιά; Μπορεί ένα παιδί να επιδείξει αυτοέλεγχο;
Σίγουρα η ηλικία παίζει ένα ρόλο εφόσον τα μικρότερα παιδιά στερούνται τον αυτοέλεγχο των μεγαλύτερων. Σίγουρα δεν μπορούμε να αναμένουμε τον ίδιο αυτοέλεγχο από ένα τρίχρονο σε σχέση με ένα δεκατριάχρονο παιδί. Ο αυτοέλεγχος εξελίσσεται με την πάροδο των ετών, με μερικές από τις μεγαλύτερες αλλαγές να συμβαίνουν μεταξύ των ηλικιών 3 και 7 ετών και κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Πρόκειται όμως για μια αξία /δεξιότητά που εξελίσσεται μέσα από προσπάθεια καθ όλη τη διάρκεια της ζωής μας και η οποία δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη η παρούσία της εάν δεν είμαστε προσανατολισμένοι σε αυτή. Στα παιδιά, η αξία του αυτοελέγχου έχει φανεί να συνδέεται με καλύτερες ακαδημαϊκές επιδόσεις καθώς και με μειωμένες πιθανότητες για άγχος, κατάθλιψη και επιθετική συμπεριφορά.
Πως προωθούμε τον αυτοέλεγχο στα παιδιά; Οι επιστημονικά τεκμηριωμένες πρακτικές αρκετές, ωστόσο ακολούθως γίνεται αναφορά σε κάποιες από αυτές.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Duckworth AL, Gendler TS, Gross JJ. (2016). Situational Strategies for Self-Control. Perspectives on Psychological Science. 11(1), 35-55.
Moffitt, T. E.& et al. (2011). A gradient of childhood self-control predicts health, wealth, and public safety. Proceedings of the National Academy of Sciences of the U.S.A. 108(7) 2693-2698.
Park, N., Peterson, C., & Seligman, M. E. P. (2006). Character strengths in fifty-four nations and the fifty US states. The Journal of Positive Psychology, 1(3), 118–129.
Tominey S and McClelland M. (2011): Findings from a Randomized Trial Using Circle Time Games to Improve Red Light, Purple Light Behavioural Self-Regulation in Preschool. Early Education & Development 22(3), 489-519.
*Εγγεγραμμένη Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Λειτουργός Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας
ΥΠΠΑΝ