ΤΗΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ – ΠΑΥΛΟΥ PhD *
Πριν από λίγο καιρό έπεσε στα χέρια μου ένα άρθρο για τη «θετική ψυχολογία» και πώς οι οπαδοί της προσπαθούν να διαχωρίσουν τους εαυτούς τους από τους παραδοσιακούς ψυχολόγους και να ξεφύγουν από την «επικέντρωση στη μελέτη, διάγνωση και θεραπεία της ψυχικής νόσου». Η θετική ψυχολογία φέρνει ένσταση στο ότι ο ψυχολόγος μπορεί να διαπιστώνει τα αρνητικά στοιχεία των «θεραπευόμενων», να ενδιαφέρεται μόνο για τα προβλήματα του κόσμου και τις διαταραχές του και να βρίσκει λύσεις σε αυτά. Το ενδιαφέρον των οπαδών του κινήματος της θετικής ψυχολογίας στρέφεται στις θετικές διαστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης και πιο συγκεκριμένα
με στόχο να στραφεί ο κλάδος της ψυχολογίας στη διερεύνηση «μεταβλητών που συνεισφέρουν στην ευτυχία και στην ψυχολογική ευημερία των ανθρώπων» (Sheldon & King, 2001). Η θετική ψυχολογία, τελικά, είναι «η επιστημονική διερεύνηση ανθρώπινων ικανοτήτων και αρετών».
Διαβάζοντας το άρθρο, αποφάσισα, από καθαρή περιέργεια, να πάρω μέρος σε μια έρευνα του VIA Institute για τη μέτρηση των θετικών στοιχείων του χαρακτήρα.
Σύμφωνα με τον Mayerson (2001), ιδρυτή του VIA Institute και με εμφανή έμφαση και ενδιαφέρον στον τομέα της θετικής ψυχολογίας, τα θετικά στοιχεία του χαρακτήρα ενός ατόμου είναι οι υγιείς του λειτουργίες. Τα θετικά στοιχεία και η κατηγοριοποίησή τους αποτελούν τον αντίποδα του DSM (κλινικό εγχειρίδιο κατηγοριοποίησης και διάγνωσης των ψυχικών διαταραχών) και η ομαδοποίησή τους περιλαμβάνει τις βέλτιστες ανθρώπινες λειτουργίες. Τα θετικά αυτά στοιχεία του χαρακτήρα υπάρχουν σε διάφορα επίπεδα με το πιο αφηρημένο αυτό των αρετών.
Στο σύνολό τους εμφανίζονται 24 θετικά στοιχεία ομαδοποιημένα σε 6 αρετές. Οι 6 αυτές αρετές είναι: η Σοφία, το Κουράγιο, η Ανθρωπιά, η Δικαιοσύνη, η Αυτοσυγκράτηση και η Υπέρβαση. Η «Σοφία», λόγου χάρη, περιλαμβάνει θετικά στοιχεία όπως η δημιουργικότητα, η περιέργεια, η αγάπη για μάθηση, η καινοτομία κλπ. Η «Ανθρωπιά» περιλαμβάνει την αγάπη, την καλοσύνη, την γενναιοδωρία, τον αλτρουισμό, τη συναισθηματική / κοινωνική νοημοσύνη κλπ. Η «Εγκράτεια» την συγχώρεση, τη σύνεση, τον αυτοέλεγχο, τη μετριοφροσύνη κλπ.
Στο σύνολό τους, λένε οι οπαδοί της θετικής ψυχολογίας, οι 6 αυτές αρετές συγκροτούν τον «καλό χαρακτήρα» ενός ατόμου (Seligman, 2002).
Ανατρέχω, λοιπόν, στα δικά μου «θετικά στοιχεία» και στις δικές μου «αρετές», με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας στην οποία συμμετείχα του VIA Institute. Βλέπω «τι πάει καλά με μένα». Τα 5 πρώτα (από τα 24) θετικά μου στοιχεία είναι «Αγάπη για μάθηση», «Επιμονή», «Κρίση», «Δημιουργικότητα» και «Ειλικρίνεια». Τα 3 από αυτά εμπίπτουν στην αρετή-Σοφία και τα άλλα 2 στην αρετή-Κουράγιο. Διερωτώμαι εάν επικεντρώνομαι στα δυνατά αυτά σημεία μου (strengths) ώστε να αναδειχθούν περισσότερο ή δίνω έμφαση στο τέλος της λίστας, στα 5 τελευταία θετικά μου στοιχεία και προσέχω «τι δεν πάει καλά με μένα»; Παραβλέπω τις αδυναμίες μου (weaknesses) και δίνω έμφαση μόνο στις δυο ισχυρές μου αρετές ή προβληματίζομαι στο πώς θα αναπτύξω την αρετή-Υπέρβαση και την αρετή-Εγκράτεια οι οποίες φαίνεται ότι δεν είναι τόσο αποτελεσματικά ανεπτυγμένες στον χαρακτήρα μου; Πώς συνδέονται τα θετικά αυτά στοιχεία του χαρακτήρα μου με την προσωπικότητά μου; Υπάρχει σχέση μεταξύ των αρετών μου και των έμφυτων χαρακτηριστικών μου, των ταλέντων και των ικανοτήτων μου; Οι αξίες μου και οι πεποιθήσεις μου; Μήπως τα θετικά αυτά χαρακτηριστικά και οι αρετές αποτελούν κοινωνικά επιθυμητά χαρακτηριστικά και μήπως αυτή η ομαδοποίηση είναι υπεραπλουστευμένη;
Οι έρευνες στον τομέα της θετικής ψυχολογίας καταλήγουν στο ότι «τα αρνητικά συναισθήματα είναι εξίσου σημαντικά με τα θετικά» (Csikszentmihalyi, 1990). Η μελέτη, δηλαδή, των θετικών συναισθημάτων χωρίς την πρότερη κατανόηση των αρνητικών συναισθημάτων καταντά μονομερής και ενέχει κινδύνους.
Η έμφαση στα θετικά στοιχεία του χαρακτήρα έχει χαρακτηριστεί και ως «εμμονή» στη σύγχρονη κοινωνία - δεν υπάρχει τίποτα κακό με το να είμαστε αισιόδοξοι αλλά πρόβλημα προκύπτει όταν η ευτυχία, η επιτυχία, η δημιουργικότητα, η καλοσύνη, ο ενθουσιασμός, η ομαδικότητα, το χιούμορ, ακόμα και η συγχώρεση γίνονται απαραίτητη προϋπόθεση για να θεωρείσαι «άνθρωπος με καλό χαρακτήρα» - το τι σημαίνει «καλός χαρακτήρας» όμως είναι έννοια υποκειμενική, παρεξηγημένη και παραπέμπει στο τι σημαίνει «καλός άνθρωπος» και από ποιόν κρίνεσαι ως τέτοιος (Brinkmann, 2017).
Η ιδέα του ότι κάποιος δεν μπορεί να κάνει τον εαυτό του ευτυχισμένο ή να δει και να ενισχύσει τα θετικά στοιχεία του χαρακτήρα του, υπονοεί ότι όσοι νιώθουν δυστυχισμένοι ή κάνουν αρνητικές αυτοκριτικές ευθύνονται οι ίδιοι γι΄ αυτό, το λιγότερο που κάνει είναι να γεμίζει τους ανθρώπους με ενοχές (Brinkmann, 2017). Το να προσποιούμαστε ότι είμαστε πάντα καλά, να φοράμε ψεύτικα χαμόγελα, να είμαστε ευγνώμονες και να συγχωρούμε ενώ νιώθουμε αδικημένοι, να επιλέγουμε με φρόνηση, να ελέγχουμε πότε θα γελάσουμε ή εάν θα κλάψουμε, να τα κάνουμε όλα με ενθουσιασμό και ενέργεια μας εμποδίζει να συμφιλιωθούμε με το γεγονός ότι στην ζωή τα πράγματα μπορούν να γίνουν και δυσάρεστα.
Τα αδύνατα στοιχεία του χαρακτήρα είναι ταυτόχρονα και δυνατά. Δεν μπορεί να υπάρχει θετικό στοιχείο χωρίς αρνητικό ούτε δύναμη χωρίς αδυναμία. Έτσι, π.χ. είσαι ένα άτομο που ασκείς κριτική αλλά όχι αυτοκριτική. Είσαι άτομο ευρηματικό αλλά ανοργάνωτο. Είσαι ευαίσθητος αλλά και συμπονετικός. Είσαι στοχευμένος αλλά μονόπλευρος. Στην προσπάθεια να είμαστε μόνο το ένα, αποτυγχάνουμε και στα δυο (Haque, 2016). Είμαστε φιλεύσπλαχνοι αλλά πληγωνόμαστε εύκολα και προσπαθώντας να είμαστε πιο «σκληροί» χάνουμε την αίσθηση της συμπόνιας απέναντι στους άλλους. Και κάνουμε κύκλους αποτυγχάνοντας στο να είμαστε ο εαυτός μας.
Τελικά, τι μας «λέει» η θετική ψυχολογία; Η πραγματική δύναμη βρίσκεται στο να αντιληφθώ ότι στις αδυναμίες μου βρίσκονται οι πιθανότητες θετικών πλευρών του χαρακτήρα μου. Η ψυχολογική ευημερία δεν είναι αυτοσκοπός αλλά εφόσον οι άνθρωποι βιώνουν την ανάγκη να είναι ευτυχισμένοι, αυτή η ανάγκη «δεν μπορεί να τελεσφορήσει χωρίς τη θεμελίωση ικανοτήτων και αρετών» οι οποίες όμως ικανότητες και αρετές διαφέρουν από άτομο σε άτομο και αναγνωρίζονται ως δομικά στοιχεία της ψυχικής υγείας του καθενός.
*Λειτουργός Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας / ΥΠΠΑΝ
