ΤΗΣ ΔΡΟΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ -ΠΑΥΛΟΥ PhD *
Τι είναι «ψέμα»;
Πώς ορίζει ο καθένας το «μου είπες ψέματα», «είσαι ψεύτης», «πες μου την αλήθεια»;
Πόσες κατηγορίες ψεμάτων υπάρχουν; Υπάρχουν ψέματα που ομορφαίνουν τη ζωή μας; Υπάρχουν ψέματα που τη διευκολύνουν; Ποια ψέματα προσβάλλουν και ποια αποσκοπούν στο κέρδος; Με ποια ψέματα ξεγελούμε τον ίδιο μας τον εαυτό; Ποια ψέματα είναι βλαβερά για την ψυχή μας; Τι κοινό έχουν, αν έχουν, λέξεις όπως διπροσωπία, προσποίηση, υποκρισία, διαφθορά, υπεκφυγή, πλεκτάνη, δόλος, σκευωρία, κολακεία, πρόφαση, υπεκφυγή, συκοφαντία, κομπασμός, μηχανορραφία, απατεωνιά κλπ με το ψέμα;
Τα παιδιά λένε ψέματα για πολλούς λόγους και κάποιες φορές αυτό είναι μέρος της ανάπτυξής τους. Όλα τα παιδιά θα πουν ψέματα κάποια στιγμή και αυτό δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα στους γονείς. Πολλοί γονείς διερωτώνται πώς θα αντιμετωπίσουν τα ψέματα των παιδιών τους αλλά η απάντηση εξαρτάται από την ηλικία του παιδιού, τον συγκεκριμένο λόγο που οδήγησε το παιδί να πει ψέματα, τους κανόνες της οικογένειας και το τι σημαίνει «ψεύδομαι» για κάθε οικογένεια, την κουλτούρα στην οποία μεγαλώνει το παιδί και τη θέση που έχει το ψέμα στην κουλτούρα αυτή.
Στην προσχολική ηλικία, το ψέμα είναι συνηθισμένο επειδή σε εκείνη την ηλικία το παιδί είναι ακόμα στη διαδικασία που μαθαίνει να ξεχωρίζει το λάθος από το σωστό. Ως τα 5 του χρόνια, το παιδί μαθαίνει τα ανταποκρίνεται στο «ναι», «όχι», «μη», «καλό», «κακό» και λειτουργεί έντονα η μίμηση προτύπων (πχ μιμείται μεγαλύτερα παιδιά ή ενήλικες), οι πράξεις αξιολογούνται με βάση της αντικειμενική ευθύνη χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η πρόθεση αυτών, αντιμετωπίζουν το «καλό» σαν κάτι που αμείβεται ενώ το «κακό» σαν κάτι που τιμωρείται. Αυτήν την προ-ηθική περίοδο πρέπει να εκμεταλλευτούν οι γονείς και οι άμεσα εμπλεκόμενοι ενήλικες (νηπιαγωγός, παππούς, γιαγιά) για να διδάξουν στα παιδιά γιατί το ψέμα είναι λανθασμένη συμπεριφορά.
Κατά την περίοδο αυτή, τα παιδιά κατασκευάζουν ιστορίες που μπορεί να μην είναι ψεύτικες αλλά να βασίζονται σε έντονες προσωπικές τους εμπειρίες οι οποίες έχουν το στοιχείο της υπερβολής στην αναδιήγηση. Στην προσχολική ηλικία η επαφή με το παραμύθι είναι έντονη τόσο στο σπίτι όσο και στο σχολείο και είναι η περίοδος που το όριο μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας δεν είναι σαφές. Στην περίπτωση αυτή, το παιδί δεν λέει ακριβώς ψέματα αλλά από την πλευρά των γονιών είναι η ευκαιρία τους να «ποτίσουν» την ιστορία των παιδιών με λίγο ρεαλισμό!
Επίσης, στην προσχολική ηλικία, τα ψέματα μπορεί να λέγονται για τον ίδιο σκοπό όπως λέγονται και από τους ενήλικες – για να αποκτήσουν κάτι που πολύ επιθυμούν. Η διαφορά είναι ότι τα παιδιά δεν αντιλαμβάνονται ότι ο τρόπος αυτός είναι λανθασμένος. Η παγίδα εδώ είναι ότι, ενώ το παιδί ξέρει ότι οι γονείς ψεύδονται για να αποκτήσουν αυτό που θέλουν, την ίδια ώρα όταν το ίδιο χρησιμοποιεί το ψέμα για τον ίδιο λόγο τιμωρείται – το διπλό αυτό μήνυμα δημιουργεί σύγχυση και μπέρδεμα στο παιδί. Τα παιδιά μιμούνται τις πράξεις και τις συμπεριφορές των ενηλίκων, οι γονείς και οι δάσκαλοι είναι τα πρότυπά τους. Επομένως, πώς θα τιμωρήσεις και θα μαλώσεις την κόρη σου όταν καταλάβεις ότι έχει πει ψέματα την στιγμή που εσύ ο ίδιος το κάνεις;
Ως την ηλικία των 8-10 ετών, το παιδί έχει ήδη αντιληφθεί την σοβαρότητα του ψεύδεσαι. Ο λόγος που το οχτάχρονο ή το δεκάχρονο λέει ψέματα διαφέρει από τους λόγους που αναφέραμε πιο πάνω. Τώρα το παιδί του δημοτικού θα πει ψέματα για να αποφύγει μια τιμωρία, για να εντυπωσιάσει τους άλλους, για να τονώσει την αυτοπεποίθησή του, για να αποκτήσει κάτι που θέλει, για να προστατεύσει κάποιον άλλον και κυρίως επειδή συνειδητά ακούει τους ενήλικες να λένε ψέματα. Αναγνωρίζει συνειδητά ότι αφού οι γονείς μου λένε ψέματα, θα πω κι εγώ.
Το παιδί ως τα 10 του χρόνια έχει περάσει από το στάδιο της προ-ηθικής περιόδου (προσχολική ηλικία) στο στάδιο της ετερόνομης ηθικής για να καταλήξει στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής. Γύρω στα 6-7 χρόνια ξέρει ότι το «κακό» και το να λέμε ψέματα αξιολογείται με βάση την αντικειμενική ευθύνη και το αποτέλεσμα αυτής. Ξεκινά να σκέφτεται στην βάση του ηθικού ρεαλισμού, αρχίζει να κατανοεί τις ανάγκες του άλλου, να κατανοεί και να επηρεάζει τους κανόνες των κοινωνικών αξιών, να κατηγοριοποιεί το καλό και το κακό, το σωστό και το λάθος με βάση τη μεταβλητότητα και την ιερότητά τους. Έτσι, ως το τέλος του δημοτικού και την αρχή της εφηβείας, αναμένουμε ότι εξελικτικά θα έχει φτάσει στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής όπου το ψέμα και η αλήθεια, το καλό και το κακό, το σωστό και το λάθος είναι προϊόντα αμοιβαίας κοινωνικής συμφωνίας. Οι πράξεις πλέον αξιολογούνται βάσει προθέσεων και κινήτρων. Στο κοινωνικό παιχνίδι μπαίνει η έννοια της ειλικρίνειας, της ατομικής και της ομαδικής ευθύνης απέναντι στα λόγια και στις πράξεις. Μέχρι τα 12-13 έτη, το άτομο πρέπει να είναι σε θέση να επιδεικνύει πίστη στη δικαιοσύνη, στη δικαιοσύνη της ανταπόδοσης και πίστη στην ισότητα και την τήρηση των κανόνων.
Μετά τα 15 έτη, το άτομο αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι οι κοινωνικοί κανόνες αναπροσαρμόζονται, αναθεωρούνται και επανακαθορίζονται βάσει υποκειμενικής ευθύνης για τις ηθικές πράξεις και επικρατεί η έννοια της «δικαιοσύνης της αναλογικής ισότητας», όπως την αποκαλεί ο Jean Piaget (φιλόσοφος, φυσικός επιστήμονας & ψυχολόγος, 1896-1980).
Οι γονείς μπορούν να καταλάβουν πότε το παιδί τους λέει ψέματα από τις εκφράσεις στο πρόσωπό του, τη συνοχή του λόγου, τον αυθορμητισμό στις απαντήσεις του κλπ. Τόσο τα παιδιά όσο και οι ενήλικες, συχνά πιάνονται να λένε ψέματα. Ο Mark Bouton (2010) αναφέρει ότι το άτομο που λέει ψέματα συμπεριφέρεται με συγκεκριμένο τρόπο. Το βλέμμα του κινείται δεξιά-αριστερά και κάποια στιγμή κοιτάζει μονίμως είτε δεξιά είτε αριστερά αλλά ποτέ ευθεία στα μάτια τον άλλον. Μπορεί, όταν στρέψει το βλέμμα μπροστά, να έχει κατεβασμένο το κεφάλι ή τα μάτια κλειστά σαν να το τυφλώνει δυνατό φως. Μπορεί να παίζει με μια τούφα από τα μαλλιά του σα να δείχνει δήθεν ανέμελος. Μπορεί να σφίγγει τα χείλη του, να ιδρώνει υπερβολικά, να κοκκινίζει. Να δείχνει ανήσυχος, να κινείται στην καρέκλα του, να είναι έτοιμος να φύγει.
Στόχος των γονιών δεν είναι να μη λέει ψέματα το παιδί επειδή δεν αρέσουν στη μαμά. Στόχος δεν είναι να μη λέει ψέματα το παιδί επειδή θα θυμώσει ο μπαμπάς. Στόχος δεν είναι να μη λέει ψέματα το παιδί επειδή η γιαγιά θα είναι τόσο λυπημένη!
Στόχος είναι να βοηθήσουμε τα παιδιά στη συνειδητοποίηση ότι το ψέμα προδίδει την εμπιστοσύνη μας σε αυτά. Συνειδητοποιώντας πρωτίστως ότι και η σχέση γονιού – παιδιού χτίζεται πάνω στην εμπιστοσύνη. Συνειδητοποιώντας ότι αυτό ακριβώς συμβαίνει και στις ενήλικες σχέσεις. Και οι σχέσεις εμπιστοσύνης πρέπει να είναι αμφίδρομες.
*Λειτουργός Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας, ΥΠΠΑΝ
