Μαύρα πρόβατα και αποδιοπομπαίοι τράγοι


ΤΗΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ – ΠΑΥΛΟΥ PhD*

Τόσο το «μαύρο πρόβατο» όσο και ο «αποδιοπομπαίος τράγος» είναι δυο πολύ συνηθισμένοι ρόλοι μέσα στα δυσλειτουργικά ανθρώπινα συστήματα (ομάδες, οικογένειες, επιχειρήσεις, οργανισμοί, σχολεία κλπ).  Το «μαύρο πρόβατο» ξεχωρίζει.  Ξεχωρίζει λόγω χρώματος και αυτή η διαφορά το κάνει να φαίνεται απειλητικό σε σχέση με τα άλλα πρόβατα. Το «μαύρο πρόβατο» ενοχλεί.  Ενοχλεί και προκαλεί ανησυχία στην ομάδα. Είναι το «κακό» ανάμεσα στα άλλα, τα «καλά».  Το «μαύρο πρόβατο» μπορεί να αισθανθεί ντροπή και μειονεξία και να απομονωθεί.  Μπορεί όμως και να νιώσει ισχυρό, γεμάτο αλαζονεία και έπαρση. Αν αποβληθεί από την ομάδα, υπάρχει πιθανότητα να υιοθετήσει έναν καινούργιο ρόλο, αυτόν του «αποδιοπομπαίου τράγου». Και ο κάθε «αποδιοπομπαίος τράγος» έχει να εκτελέσει μια αποστολή – την απελευθέρωση της ομάδας από τις «αμαρτίες». Όπως ο Ααρών επέλεξε μια κατσίκα για χάρη ολόκληρης φυλής και την εξόρισε στην άγρια φύση, ρίχνοντας πάνω της όλες της αμαρτίες της φυλής, έτσι και στα σημερινά ανθρώπινα συστήματα, ένα άτομο επιλέγεται για να κουβαλήσει το βάρος κάθε ψυχολογικής δυσφορίας που βιώνει το σύστημα (οικογένεια, οργανισμός, σχολείο κλπ). Και όπως αναφέρει ο Rene Girard (1982), «διώχνοντας ένα μέλος (από την ομάδα), τα υπόλοιπα ενώνονται και δεν κινδυνεύουν από την ενοχή για τα λάθη τους – η επιθετικότητά τους έχει εκτονωθεί και η ομάδα δεν απειλείται από επικίνδυνες συγκρούσεις μεταξύ των μελών. Ο στιγματισμός, το «μαύρισμα» του «κακού» μέλους, λειτουργεί αποτρεπτικά σε κάθε άλλο μέλος που θα μπορούσε να μην υπακούσει στις νόρμες της ομάδας».

Ποιος είναι ο αποδιοπομπαίος τράγος ή το μαύρο πρόβατο σε ένα δυσλειτουργικό ανθρώπινο σύστημα; Σε μια οικογένεια μπορεί να είναι αυτός που κάνει χρήση ναρκωτικών ουσιών. Σε ένα σχολείο μπορεί να είναι το παιδί που εμφανίζεται συχνά ο αντιρρησίας ή το πνεύμα αντιλογίας. Σε μια επιχείρηση μπορεί να είναι ο υπάλληλος που είναι τυπικός με τα ωράρια ή τα πρωτόκολλα εργασίας. Σε μια ομάδα φίλων μπορεί να είναι αυτός που δεν συμμετέχει σε ένα ψέμα ή σε ένα μυστικό.

Σε κάθε οικογένεια, ομάδα, σχολείο, επιχείρηση τα μέλη παίρνουν (συνειδητά ή ασυνείδητα) ρόλους. Κάποιος είναι ο «φροντιστής», αυτός που δεν θέλει να διαλυθεί η ομάδα και όσα προβλήματα κι αν έχει αυτή, θα προσπαθήσει να την κρατήσει ενωμένη. Κάποιος είναι ο «κλόουν», η μασκότ της ομάδας. Ανεβάζει τη διάθεση της ομάδας για να μην στρέφεται η προσοχή στα προβλήματα ή στην αντιμετώπιση αυτών. Ένας άλλος είναι ο «ήρωας». Όλα είναι καλά, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Προς τα έξω παρουσιάζει μια θετική πλευρά της ομάδας του, κρύβει τα προβλήματα και «σώζει» την εικόνα του συνόλου στο οποίο ανήκει. Και φυσικά υπάρχει και ο ρόλος του «αποδιοπομπαίου τράγου». Φορτώνεται τα λάθη των άλλων μελών, είναι συνέχεια στο στόχαστρο, φταίει για ο,τιδήποτε πάει στραβά στην οικογένεια, στο γραφείο, στο σχολείο.

Τι μπορεί να φταίει και ένα μέλος του συστήματος γίνεται το μαύρο πρόβατο ή ο αποδιοπομπαίος τράγος;

Κάποιες θεωρίες δίνουν έμφαση στους ανασφαλείς δεσμούς και στην αρνητική επίδραση αυτών στην ομάδα. Τα άτομα που νιώθουν ανασφάλεια στην ομάδα που ανήκουν, θα προσπαθήσουν να νιώσουν ασφαλή διαταράσσοντας ισορροπίες.

Άλλες θεωρίες μιλούν για πολιτισμικές αξίες και πως αυτές διαιωνίζονται και περνούν από γενιά σε γενιά. Η κουλτούρα ενός οργανισμού ή μιας οικογένειας περνάει από τη μια γενιά στην άλλη και έτσι σε μια οικογένεια πχ όπου το μικρότερο παιδί, λόγω σειράς γέννησης, θεωρείται το «μαύρο πρόβατο», διαγενεακά το μικρότερο παιδί θα είναι πάντα στιγματισμένο επειδή έτυχε να γεννηθεί τελευταίο.

Υπάρχουν και θεωρίες που αναφέρονται στο μέγεθος της ομάδας και στην πολυπλοκότητα αυτής.  Όσο πιο μεγάλη και πολύπλοκη η ομάδα, τόσο περισσότερες οι ανάγκες της και τα προβλήματά της οπότε παίρνονται αποφάσεις και ανατίθενται ρόλοι βάσει ατομικών ειδικών αναγκών και εξυπηρέτησης αυτών.

Σύμφωνα με τον Murray Bowen (1981), σε όλα τα συστήματα παρατηρείται ένταση – ένταση γιατί οι άνθρωποι θέλουν να είναι και μαζί και χώρια. Αντί να διαχειριστούν αυτήν την ένταση (και το άγχος που την συνοδεύει) άμεσα και ο ένας με τον άλλον, παρακάμπτουν το «πρόσωπο με πρόσωπο» και δημιουργούν τρίγωνα στις σχέσεις. Δύο εναντίον ενός τρίτου. Αυτός ο τρίτος είναι το μαύρο πρόβατο. Αντί, λοιπόν, ο Α και ο Β να τα βρουν μεταξύ τους, προσκαλούν τον Γ, του φορτώνουν το φταίξιμο για τα κακά της σχέσης τους και ενώνονται εναντίον του ξεχνώντας ότι το πρόβλημα είναι μεταξύ του Α και του Β και όχι του Γ.  Σκεφτείτε το ζευγάρι που είναι στα πρόθυρα διαζυγίου.  Το ζευγάρι τα βάζει με το παιδί – «γιατί είναι χαμηλοί οι βαθμοί σου;», «πόσο αμελής είσαι, γιατί είσαι τόσο τεμπέλης;», «είσαι αχάριστος, εμείς δουλεύουμε για να πηγαίνεις εσύ φροντιστήρια και στερούμαστε», «μαλώνουμε όλη μέρα και φταις εσύ», «μας εκθέτεις με τους βαθμούς σου στο σχολείο» κλπ κλπ.  Το ζευγάρι δεν ασχολείται με τα προβλήματα του γάμου και της σχέσης του αλλά βάζει στο παιχνίδι το παιδί (αποδιοπομπαίος τράγος), το φορτώνει με τύψεις και ενοχές, το κριτικάρει, το κατηγορεί, και η προσοχή τους πλέον δεν είναι στα προβλήματα του γάμου αλλά στην σχολική επίδοση του παιδιού.

Αν ρωτήσουμε τα «μαύρα πρόβατα», πότε μπήκαν στη θέση αυτή, τι συνέβαινε στο σπίτι/σχολείο/γραφείο/οικογένεια τότε, τι ρόλο έπαιξε η δική τους στάση/χαρακτήρας/συμπεριφορά στο να τους δοθεί (ή να πάρουν) αυτή τη θέση στην ομάδα, τι κάνουν τώρα και βρίσκονται ακόμα «κολλημένοι» στη θέση αυτή, μπορεί και να μην μπορέσουν  να απαντήσουν. Πολλοί άνθρωποι δεν ξέρουν ότι είναι τα μαύρα πρόβατα του συστήματος που ανήκουν. Πολλοί άνθρωποι είναι οι αποδιοπομπαίοι τράγοι (πχ στην οικογένειά τους) από την παιδική ηλικία και παραμένουν στον ρόλο αυτό ακόμα και στην ενηλικίωση.  Πολλοί άνθρωποι δεν ξέρουν πώς να είναι σε επαφή με τα άλλα μέλη της ομάδας παραμένοντας συναισθηματικά και ψυχικά ασφαλείς. Πώς να χρησιμοποιούν το «Εγώ» αναφερόμενοι στα δικά τους συναισθήματα, τις δικές τους σκέψεις και ιδέες και όχι το «Εσύ» δείχνοντας τον άλλον με το δάχτυλο, κατηγορώντας τον (πχ «Νιώθω λυπημένη και απογοητευμένη όταν με αποφεύγεις» αντί «Εσύ φταις που κλαίω όλη μέρα και δες πως με κατάντησες! Εξαιτίας σου δεν έχω όρεξη να πάω στη δουλειά…»).

Τα μαύρα πρόβατα και οι αποδιοπομπαίοι τράγοι ζουν στην αμφισβήτηση, την κριτική και την απόρριψη.  Διερωτώνται εάν το σύστημα στο οποίο ανήκουν είναι ασφαλές και διακατέχονται από συναισθήματα μοναξιάς και απομόνωσης. Μαθαίνουν να υπηρετούν τις ανάγκες του συνόλου και αποκρύπτουν τα δικά τους συναισθήματα χωρίς να καλύπτονται οι δικές τους συναισθηματικές ανάγκες. Μαθαίνουν ότι για να γίνουν αποδεκτά και να μην εκδιωχτούν από την ομάδα, η αγάπη εξαγοράζεται.  Το μαύρο πρόβατο δεν αγαπιέται γι’  αυτό που είναι αλλά γι’  αυτά που κάνει (πχ στα παραδείγματα ενδοοικογενειακής βίας – η βία ως αναγκαίο αντίτιμο για να εισπράττει το θύμα «αγάπη»). Πόσο διαστρεβλωμένη είναι όμως αυτή η αντίληψη της αγάπης και της αποδοχής!!

*Λειτουργός Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας / ΥΠΠΑΝ




Comments (1)

  1. Μιχάλης Α. Πόλης:
    Aug 12, 2020 at 09:15 AM

    Στα σχολεία το μαύρο πρόβατο είναι οι εκπαιδευτικοί που φορτώνονται την κάθε αστοχία και αποτυχία του εκπαιδευτικού συστήματος ενώ κατ' ουσία είναι ο "τελευταίος τροχός της αμάξης".


This thread has been closed from taking new comments.





Newsletter










2941