TOY ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ*
Οι επιθετικές συμπεριφορές είναι κοινές ανάμεσα στα μικρά παιδιά, ιδιαίτερα προσχολική ηλικίας. Οι λόγοι για τους οποίους τα παιδιά γίνονται επιθετικά, διαφέρουν από παιδί σε παιδί. Μερικές επιθετικές συμπεριφορές που μπορεί να επιδείξουν τα μικρά παιδία είναι να κτυπήσουν, να δαγκώσουν, να φτύσουν, να πετάξουν τα παιχνίδια τους κ.ο.κ.
Οι επιθετικές συμπεριφορές μπορεί να εμφανιστούν από πολύ νωρίς στην παιδική ηλικία και συνήθως έχουν να κάνουν με την έμφυτη ανάγκη τους για άμεση (εγωιστική) ικανοποίηση των επιθυμιών τους. Κάποιες από αυτές τις επιθυμίες μπορεί να είναι η άμεση προσοχή των γονιών του (όταν αυτό δεν είναι άμεσα εφικτό), να κρατά όλα τα παιχνίδια στην ομάδα παιδιών, να θέλει να φάει γλυκό οποιαδήποτε στιγμή της μέρας, να θέλει το πιο μεγάλο κομμάτι σοκολάτας, το πιο κόκκινο μήλο και άλλα πολλά (η λίστα είναι ανεξάντλητη).
Αν και αυτές οι συμπεριφορές θεωρούνται αναμενόμενο να εμφανιστούν, εντούτοις, συμπεριφορές που εμπεριέχουν επικινδυνότητα (π.χ κτύπημα, δάγκωμα, φτύσιμο, ρίξιμο/ σπάσιμο παιχνιδιών κ.ο.κ), απαιτούν την άμεση δράση μας. Αυτές οι συμπεριφορές, όχι μόνο μπορούν να είναι εξαιρετικά επώδυνες (ή και επικίνδυνες) για τα παιδιά που τις δέχονται, αλλά επιπλέον οδηγεί συχνά σε περισσότερους τσακωμούς στην ομάδα των παιδιών που παίζουν. Με αυτού του είδους τις συμπεριφορές, διατρέχουν επίσης τον κίνδυνο να μην είναι δημοφιλείς στα υπόλοιπα παιδιά που παίζουν μαζί.
Τα μικρά παιδιά συνήθως γίνονται επιθετικά ως απάντηση στην απογοήτευση, το θυμό ή τον ενθουσιασμό. Ως εκ τούτου είναι σημαντικό για τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς, τους κηδεμόνες και γενικά τους «σημαντικούς τρίτους» (από τώρα και στο εξής θα αναφέρονται ως «ενήλικες»), να έχουν επίγνωση για το ποιες καταστάσεις οδηγούν σε τέτοιες συμπεριφορές. Αν ο ενήλικας κατανοήσει τις αιτίες που οδηγούν στην εμφάνιση μιας τέτοιας συμπεριφοράς, μπορεί να οδηγήσει σε ανάλογη δράση για αναχαίτηση αυτής της συμπεριφοράς.
Τι μπορεί να γίνει;
Οι επιθετικές συμπεριφορές που εμπεριέχουν επικινδυνότητας, ΔΕΝ είναι κάτι που θα πρέπει να κάνουμε υπομονή, έως ότου τα παιδιά είναι αρκετά μεγάλα για να «ξέρουν καλύτερα». Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να γίνουν, τόσο για την πρόληψη όσο και για την επίλυση τέτοιων προβλημάτων.
Πρόληψη
* Καθορίστε όρια.
Για να αποφύγετε την εμφάνιση επιθετικών συμπεριφορών οι ενήλικες θα πρέπει να ορίσουν όρια πριν τα μικρά παιδιά παίξουν μαζί. Οι κανόνες θα πρέπει να είναι απλοί, όπως το να παίρνουν κάτι εναλλάξ ή να μοιράζονται. Οι κανόνες αυτοί θα πρέπει να επιβάλλονται με συνέπεια.
* Πιάστε τους στα «πράσα» όταν είναι καλοί.
Οι ενήλικες θα πρέπει να επαινούν τα παιδιά τους όταν τα βλέπουν να παίζουν αρμονικά. Ο έπαινος χρησιμεύει ως ανταμοιβή και ενισχύει την καλή συμπεριφορά τους. Έτσι αναγνωρίζονται και ενισχύονται οι επιθυμητές συμπεριφορές, αντί να γίνεται παρατήρηση (ως συνήθως γίνεται) μόνο όταν βλέπουν αρνητικές συμπεριφορές.
* Επιβλέψτε τους από κοντά όταν παίζουν.
Θα πρέπει να δίνεται προσοχή στο τι συμβαίνει, καθώς τα παιδιά παίζουν. Θα πρέπει επίσης να υπάρχει παρέμβαση, ΠΡΙΝ οι τσακωμοί βγουν εκτός ελέγχου. Η δόμηση των χρονικών περιόδων του παιχνιδιού μπορεί να μειώσει τις ευκαιρίες που οδηγούν σε επιθετικές συμπεριφορές.
* Προσέξτε τι διδάσκετε.
Οι ενήλικες που φωνάζουν, ή χτυπούν τα παιδιά ως μορφή πειθαρχίας (εκτός του ότι είναι νομικά επιλήψιμη), διατρέχουν τον κίνδυνο να διδάξουν στα παιδιά ότι η επιθετική συμπεριφορά είναι αποδεκτή σε ορισμένες περιπτώσεις, ιδιαίτερα όσον αφορά την επίλυση συγκρούσεων. Οι ενήλικες οι οποίοι χτυπούν, φωνάζουν ή/και πετάνε αντικείμενα όταν θυμώνουν διδάσκουν στα παιδιά τους να είναι και τα ίδια επιθετικά όταν θυμώνουν.
* Διδάξτε εναλλακτικούς τρόπους διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους.
Αρκετοί ενήλικες νιώθουν την ανάγκη να διδάξουν στα παιδιά τους να είναι δυνατά στη ζωή και να αντιδρούν όταν άλλα παιδιά προσπαθούν να τους κάνουν κακό. Αν και αυτό το σκεπτικό δεν είναι κατά ανάγκη λανθασμένο (ιδίως σε περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού που πιθανόν να βιώσουν σε μεγαλύτερες ηλικίες, ή σε περιπτώσεις αυτοάμυνας), εντούτοις, οι γονείς καταλήγουν να μαθαίνουν στα παιδιά τους ότι αυτός είναι και ο μοναδικός τρόπος διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους. Συνεπώς, τα παιδιά μπορεί να καταλήξουν να γίνονται επιθετικά, να σπρώχνουν, να κτυπούν, να φτύνουν ή να δαγκώνουν, ακόμα και στις πιο ασήμαντες συμπεριφορές των συμμαθητών τους. Έτσι, αντί για παράδειγμα το παιδί να ζητήσει ευγενικά πίσω το παιχνίδι του (που πολλές φορές αυτό μπορεί να λήξει το θέμα), ή να πει στην δασκάλα του ότι ένα παιδάκι το χτύπησε ούτως ώστε και η δασκάλα να λάβει τα απαραίτητα μέτρα οριοθέτησης (αίσθημα δικαίου), το παιδί καταλήγει αμέσως στην επιθετική συμπεριφορά γιατί αυτός είναι και ο μοναδικός τρόπος που έχει μάθει να διεκδικεί. Η φράση που πολλές φορές ακούγεται από γονείς «όταν σε χτυπούν μην μένεις αδρανής, κτύπα πίσω» μπορεί στην πορεία να επιφέρει δύσκολα και έντονα προβλήματα επιθετικής συμπεριφοράς σε ολόκληρη τη μετέπειτα σχολική πορεία του παιδιού.
Παρέμβαση
* Αναγνωρίστε τις στιγμές που συμβαίνει μια επιθετική συμπεριφορά.
Οι ενήλικες θα πρέπει να παρατηρούν τις στιγμές και τις καταστάσεις που τα παιδιά καταφεύγουν σε μια επιθετική συμπεριφορά. Θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν αυτές τις πληροφορίες για να αλλάξουν ή να αποφύγουν τέτοιες καταστάσεις. Για παράδειγμα, εάν τα παιδιά δαγκώνουν όποτε παίζουν με μεγάλη ομάδα παιδιών, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για να περιοριστεί ο αριθμός των παιδιών που παίζουν στην ομάδα. Ή όταν τα παιδιά τσακώνονται όποτε παίζουν με συγκεκριμένα άτομα, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για να διαχωριστούν αυτά τα παιδιά κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού. Εάν ανιχνευθεί ένα μοτίβο μιας επιθετικής συμπεριφοράς, τότε θα πρέπει να ληφθούν μέτρα ώστε να αποφευχθεί αυτό το μοτίβο. Μπορεί να είναι απαραίτητο για τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς να απλοποιήσουν την ώρα του παιχνιδιού, ή να τη διαφοροποιήσουν, ή να κάνουν τις ομάδες μικρότερες, ή να κάνουν τα χρονικά διαστήματα του παιχνιδιού μικρότερα.
* Χρησιμοποιήστε σύντομαtime outs.
Οι γονείς μπορούν να χρησιμοποιούν σύντομη επίπληξη όπως για παράδειγμα: «Όχι δάγκωμα. Το δάγκωμα πονάει. Time out». Θα πρέπει τότε να βάλουν τα παιδιά που δαγκώνουν σε ένα συγκεκριμένο χώρο, μακριά από παιχνίδια, ή άλλα θετικά ερεθίσματα (π.χ τηλεόραση), για σύντομο χρονικό διάστημα (συνήθως τόσα λεπτά όσα η ηλικία του παιδιού). Θα πρέπει να επιτραπεί στα παιδιά αυτά να επιστρέψουν στην ομάδα των παιδιών που παίζουν αφού ησυχάσουν και είναι υπό έλεγχο. Στη συνέχεια, οι γονείς θα πρέπει να παρατηρήσουν τα παιδιά τους και να προσπαθήσουν να τα συλλάβουν κάποιες καλές συμπεριφορές (ακόμα και κάτι απλό), δείχνοντας στα παιδιά που είναι επιθετικά, ότι υπάρχουν καλύτεροι τρόποι για να επικοινωνούν και να λαμβάνουν προσοχή από τα άλλα παιδιά.
* Παρέχετε εναλλακτικές επιλογές.
Εάν το παιδί παρουσιάσει μια επιθετική συμπεριφορά (π.χ δαγκώσει ή κτυπήσει ένα συνομήλικο του), οι γονείς θα πρέπει να εξηγούν στα παιδιά τους τι άλλο μπορούν να κάνουν αντί της επιθετικής συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, «αντί να δαγκώνεις όταν είσαι θυμωμένος, απλώς απομακρύνσου». ή, «αντί να δαγκώσεις/κτυπήσεις όταν είσαι θυμωμένος, ζήτα βοήθεια από τη δασκάλα σου». Τα παιδιά στη συνέχεια θα πρέπει να κληθούν να επαναλαμβάνουν τις εναλλακτικές αυτές λύσεις.
* Εστιάστε την προσοχή σας στο παιδί που έχει δεχθεί την επιθετική συμπεριφορά.
Οι ενήλικες θα πρέπει να δώσουν όλη την προσοχή τους στο παιδί το οποίο έχει δεχθεί την επιθετική συμπεριφορά. Εάν τα παιδιά δαγκώνουν/κτυπούν για να λάβουν προσοχή, ή για να έχουν κάποια αντίδραση από τους ενήλικες, σύντομα θα μάθουν ότι, αυτοί οι τρόποι οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα και ότι υπάρχουν καλύτεροι τρόποι για να γίνονται αντιληπτοί. Εάν για παράδειγμα, ένα παιδί δαγκώνει/ κτυπά ένα άλλο σε μια διαφωνία για ένα παιχνίδι, τότε το παιχνίδι θα πρέπει να δοθεί στο παιδί που το έχουν δαγκώσει/ κτυπήσει. Αυτό θα διδάξει το παιδί που δαγκώνει ότι η επιθετική συμπεριφορά δεν επιφέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Στη συνέχεια οι ενήλικες δεν πρέπει να ξεχνούν να παρατηρούν για καλές συμπεριφορές του παιδιού για να επιβραβεύσουν. Είναι μέσα από αυτή τη διαδικασία (δίνω προσοχή στα θετικά και αφαιρώ την προσοχή στα αρνητικά) που τα παιδιά υιοθετούν τις επιθυμητές συμπεριφορές. Είναι σημαντικό να γίνει αντιληπτό ότι οι γονείς ΔΕΝ πρέπει να επεμβαίνουν μόνο για να κάνουν παρατήρηση ή να επιπλήξουν. Η συνεχής επίπληξη, χωρίς την παράλληλη επιβράβευση καλών συμπεριφορών, μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω θυμό και εν τέλει, αύξηση της επιθετικότητας.
* Αναζητήστε επαγγελματική βοήθεια για επιθετικές συμπεριφορές που επιμένουν.
Εάν η επιθετική συμπεριφορά επιμένει, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες παρέμβασης, η επαγγελματική βοήθεια μπορεί να είναι αναγκαία για να διευκρινιστούν οι λόγοι για τους οποίους το παιδί καταφεύγει σε αυτές τις συμπεριφορές.
Τι να μην κάνετε
Οι επιθετικές συμπεριφορές δεν πρέπει να αγνοηθούν με την ελπίδα ότι σύντομα θα ξεπεραστούν. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτό ΔΕΝ θα συμβεί. Αυτό που πιθανότερο να συμβεί είναι ότι, ολοένα και περισσότερο το παιδί θα χρησιμοποιεί την επιθετική συμπεριφορά και θα γίνεται πιο εγωκεντρικό και πιο δύσκολο.
Επιπλέον, ανεξάρτητα του πόσο απογοητευμένοι είναι οι ενήλικες στην προσπάθειά τους να εξαλείψουν τις επιθετικές συμπεριφορές των παιδιών τους, το να ανταποδίδουν την επιθετική συμπεριφορά (π.χ να δαγκώσουν το παιδί τους γιατί δάγκωσε τον αδερφό του), για να τους διδάξουν ένα μάθημα (π.χ ότι το δάγκωμα πονάει) δεν συνιστάται ΠΟΤΕ. Εάν με την ενέργεια αυτή στέλνουν ένα μήνυμα στα παιδιά τους είναι ότι και οι ενήλικες πληγώνουν τους άλλους. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα πολύ μικρά παιδιά είναι μάλλον απίθανο να κάνουν οποιαδήποτε σύνδεση μεταξύ του πόνου που αισθάνονται όταν τα δαγκώσουν και του πόνου που τα ίδια προκαλούν με το δάγκωμα τους.
Πράγματα που θα πρέπει να θυμάστε
Στις περισσότερες περιπτώσεις τα παιδιά που διεκδικούν με επιθετικότητα, σταματούν τις επιθετικές συμπεριφορές όταν αρχίσουν να αυξάνονται οι δεξιότητες της γλωσσικής επικοινωνίας. Ειδικότερα, όταν έχει προηγηθεί και μια προσπάθεια οριοθέτησης αυτών των συμπεριφορών. Καθώς αυξάνονται οι δεξιότητες γλωσσικής επικοινωνίας, τα παιδιά είναι ικανά να χρησιμοποιήσουν λέξεις για να εκφράσουν την απογοήτευση και το θυμό τους. Αυτό εμφανίζεται συνήθως στην ηλικία των τριών ετών. Με σταθερότητα και συνέπεια στην αντιμετώπιση των επιθετικών συμπεριφορών, τα περισσότερα παιδιά λαμβάνουν το μήνυμα και σταματούν κάποια στιγμή.
Σε κάθε περίπτωση, για συμπεριφορές που επιμένουν, τότε καλύτερα να αναζητήσετε τη βοήθεια Ειδικού.
Πηγές:
Center for Effective Parenting, Department of Pediatrics, University of Arkansas for Medical Sciences. Also available online at https://parenting-ed.org/
Robert J. McMahon and Rex L. Forehand (2003). Helping the Noncompliant Child (2nd ed.), The Guildford Press.
*Σχολικός Ψυχολόγος
Λειτουργός Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας
Υπουργείο Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας
