Ανάπτυξη γραπτού και προφορικού λόγου στη νηπιακή ηλικία

ΤΗΣ ΔΡΟΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ - ΠΑΥΛΟΥ

Τα παιδιά, από πολύ νωρίς, διαμορφώνουν αντιλήψεις σχετικά με τη λειτουργία του προφορικού λόγου ο οποίος προηγείται του γραπτού.  Η καλλιέργεια του προφορικού λόγου και γενικότερα η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού θεωρείται απαραίτητη για την ολοκληρωμένη ψυχο-γλωσσική του ανάπτυξη και καθορίζει ως έναν μεγάλο βαθμό την ωριμότητα και ετοιμότητα των παιδιών για την ένταξή τους στο σχολείο.  Όταν αναφερόμαστε στην κατάκτηση του προφορικού λόγου, δεν ενδιαφερόμαστε μόνο εάν το παιδί χρησιμοποιεί λέξεις της μητρικής του γλώσσας για την ικανοποίηση των βασικών του αναγκών πχ να ζητήσει φαγητό, γάλα, νερό.  Ο προφορικός λόγος είναι πιο περίπλοκος από την απλή χρήση των λέξεων – περιλαμβάνει

• Την ικανότητα αναγνώρισης φωνολογικών συστατικών μερών της γλώσσας και τον χειρισμό αυτών (φωνολογία)
• Την ικανότητα κατανόησης ότι οι λέξεις εκπροσωπούν έννοιες και δηλώνουν αντικείμενα, πρόσωπα, γεγονότα κλπ (σημασιολογία)
• Την ικανότητα αντίληψης των κανόνων οι οποίοι διέπουν τη δομή των λέξεων και των προτάσεων του προφορικού λόγου και την ικανότητα εφαρμογής γραμματικών και συντακτικών κανόνων (σύνταξη)
• Την ικανότητα διάκρισης των σχέσεων ανάμεσα στο γλωσσικό σύστημα και στο πλαίσιο μέσα στο οποίο χρησιμοποιείται η κάθε λέξη (πραγματολογία)

Πολύ συχνά, κυρίως οι λογοπαθολόγοι, αναφέρονται στην κατάκτηση της «φωνολογικής επίγνωσης» ή «φωνολογικής συνειδητότητας» ή «φωνολογικής ενημερότητας» όταν αναφέρονται στην ικανότητα των παιδιών στην κατανόηση των φωνολογικής δομής του προφορικού λόγου.  Με άλλα λόγια, μας ενδιαφέρει η επίγνωση των φωνολογικών μερών του λόγου σε επίπεδο φωνήματος και συλλαβής και παράλληλα στη δυνατότητα χειρισμού και επεξεργασίας τους πέρα από την επικοινωνιακή φύση της γλώσσας.

Η ανάπτυξη της ικανότητας αυτής (φωνολογική επίγνωση) σχετίζεται άμεσα με την κατάκτηση της αναγνωστικής ικανότητας καθώς και της ταυτόχρονης ανάπτυξης της γραπτής έκφρασης.  Ο βαθμός ανάπτυξης της φωνολογικής επίγνωσης αποτελεί δείκτη πρόβλεψης της αναγνωστικής επίδοσης – το πόσο άνετα και εύκολα θα μάθει να διαβάζει ένα παιδί στην Α΄ τάξη του δημοτικού, σχετίζεται άμεσα με το εάν και σε ποιόν βαθμό έχει αναπτύξει και εδραιώσει τις φωνολογικές δεξιότητες του αυθόρμητου προφορικού λόγου στο νηπιαγωγείο.  Πολλά ερευνητικά δεδομένα σε πανευρωπαϊκό επίπεδο επιδεικνύουν την συσχέτιση μεταξύ ελλιπούς φωνολογικής επίγνωσης και μαθησιακών δυσκολιών (γενικευμένες ή ειδικές)  στο δημοτικό. 

Τα παιδιά από μικρή ηλικία έρχονται σε επαφή και με τον γραπτό λόγο αφού το οικογενειακό, κοινωνικό και πολιτισμικό του περιβάλλον κατακλύζεται από σύμβολα, λογότυπα, επιγραφές, ανακοινώσεις, βιβλία, εφημερίδες και άλλο έντυπο υλικό.  Τα παιδιά από την προσχολική ηλικία κατανοούν ότι ο γραπτός λόγος είναι φορέας μηνυμάτων.  Ακόμα και αν δεν έχουν καταντήσει το μηχανισμό του συλλαβισμού και της πρώτης ανάγνωσης, τα παιδιά, σχεδόν από τα 3 τους χρόνια, αναπτύσσουν συμπεριφορές γραμματισμού.  Η ανάδυση του γραμματισμού ξεκινάει όταν το παιδί βλέπει πχ τη μαμά να ετοιμάζει τη λίστα του σούπερ-μάρκετ και προσπαθεί να τη «διαβάσει» .  Αυτή η δυναμική του «αναδυόμενου αλφαβητισμού» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από την Marie Clay (1966) για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά αλληλεπιδρούν με τα έντυπα μέσα πριν ακόμα μάθουν να διαβάζουν ή να γράφουν.  Ο αναδυόμενος αλφαβητισμός είναι το «σύνολο των στάσεων, γνώσεων και δεξιοτήτων που σχετίζονται με την αποκωδικοποίηση του γραπτού λόγου και την κατανόηση του μηνύματός του, καθώς και την παραγωγή κωδικοποιημένων μηνυμάτων».  Με άλλα λόγια, είναι η γνώση του γραπτού λόγου η οποία δομείται σταδιακά πριν την επίσημη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής στο σχολείο.

Τόσο η ανάπτυξη του προφορικού λόγου όσο και η παραγωγή γραπτού λόγου έχουν θεωρητικές βάσεις στην εξελικτική ψυχολογία πχ

• Κοινωνικο-πολιτισμική θεωρία του Lev Vygotsky η οποία αναφέρεται στη σχέση και την αλληλεπίδραση μεταξύ παιδιών και ενηλίκων και κατά πόσο αυτή η σχέση καθορίζει την ανάπτυξη του λόγου, της ομιλίας και της μαθησιακής επίδοσης
• Θεωρία γνωστικής ανάπτυξης του Jean Piaget όπου γίνεται αναφορά στην κατάκτηση του γραμματισμού μέσα από τις προσπάθειες των παιδιών να μεταφέρουν μηνύματα γραπτώς ή προφορικώς με έναν δομημένο τρόπο ανάλογα με την ηλικία τους

Το ενδιαφέρον των επιστημόνων για τον γραμματισμό (εγγραμματισμό) των παιδιών της νηπιακής ηλικίας καθώς και για τη λειτουργία του αναδυόμενου αλφαβητισμού είναι μεγάλο.  Οι δεξιότητες και γνώσεις που κατακτούνται στη νηπιακή ηλικία, είναι δείκτες γνωστικής λειτουργίας και επάρκειας καθοριστικής σημασίας για την μετέπειτα σχολική πορεία των παιδιών.  Στόχος του νηπιαγωγείου θα πρέπει να είναι

• Η ανάπτυξη του προφορικού λόγου και ο εμπλουτισμός αυτού
• Η φωνολογική επίγνωση
• Να αναδυθούν συμπεριφορές ανάγνωσης και γραφής
• Να γίνει αντιληπτή η σημασία της μεταφοράς του προφορικού λόγου σε γραπτό

Μπορεί να ακούγεται απλό αλλά το νηπιαγωγείο στόχο έχει να διδάξει στα νήπια ότι

• Τόσο ο προφορικός όσο και ο γραπτός λόγος μεταφέρουν μηνύματα
• Υπάρχει άμεση σχέση προφορικού και γραπτού λόγου
• Γράφουμε από τα αριστερά προς τα δεξιά
• Γράφουμε από πάνω προς τα κάτω
• Αυτά που γράφουμε είναι συλλαβές, λέξεις και προτάσεις
• Οι λέξεις που γράφουμε υπάρχουν και στην ομιλία μας αλλά και σε μορφή εικόνας
• Τα κείμενα έχουν αρχή και τέλος

Η λίστα είναι μεγάλη και ο τρόπος διδασκαλίας ποικίλος.  Στόχος των νηπιαγωγών είναι να προετοιμάσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, βάσει των δεξιοτήτων και ικανοτήτων του κάθε παιδιού ατομικά, τα παιδιά για την ένταξή τους στο δημοτικό σχολείο.  Οι νηπιαγωγοί περιγράφουν εμπειρίες, εικόνες, αντικείμενα, διαβάζουν παραμύθια, διηγούνται ιστορίες, παίζουν παιχνίδια με λέξεις, σχεδιάζουν και βάζουν λέξεις στα σχέδια τους, κόβουν, κολλούν, τραγουδούν και χρησιμοποιούν τον προφορικό λόγο ως βασική αρχή στην δομημένη είσοδο των νηπίων στον κόσμο της ανάγνωσης και της γραφής.  Στην περίπλοκη και πολυεπίπεδη αυτή προσπάθεια του νηπιαγωγείου, ο γονιός έχει έναν πάρα πολύ σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει ενισχύοντας  με τη συμμετοχή του στο σπίτι την μαθησιακή πορεία αυτή.

*Υπηρεσία  Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας / ΥΠΠΑΝ