Στήριξη της οικογένειας. Στρέφοντας το βλέμμα μας προς το σύστημα αυτής

ΤΗΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ - ΠΑΥΛΟΥ PhD*

Η οικογενειακή θεραπεία ξεκίνησε στην Αμερική στα τέλη της δεκαετίας του 1930 όταν η ψυχολογία και η ψυχοθεραπεία ήταν αποκλειστικά μια σχέση ατόμου – θεραπευτή.  Η παραδοσιακή ψυχολογία και ψυχοθεραπεία, με τη μορφή που για πολλούς ακόμα και σήμερα είναι γνωστή, βασίζεται στην ατομική θεραπεία του ατόμου που ζητάει βοήθεια και πηγαίνει στον ψυχολόγο για να «λύσει» το πρόβλημα που τον απασχολεί.

Η οικογενειακή θεραπεία άρχισε να δημιουργείται μετά από παρατηρήσεις των ψυχολόγων και των ψυχιάτρων στην Αμερική στα νοσοκομεία και κέντρα ψυχικής υγείας όπου παρατηρούσαν α) πόσο, σε κάποιες περιπτώσεις,  παλινδρομούσε η θεραπεία των ασθενών μετά από επισκέψεις από μέλη της οικογένειάς του και β) πόσο, σε άλλες περιπτώσεις, βοηθητική και ενισχυτική ήταν η παρουσία μελών της οικογένειας στην πρόοδο και μείωση των συμπτωμάτων στους ασθενείς.  Άρα η παρουσία των μελών της οικογένειας μπορεί να ενισχύσει ή να αποδυναμώσει τον ασθενή.  Και στις δυο περιπτώσεις, είναι μεγάλης σημασίας η συμμετοχή της οικογένειας στη θεραπευτική διαδικασία.

Η οικογενειακή θεραπεία αναπτύχθηκε ραγδαία και πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρώπη τη δεκαετία του 1970 με διάφορες σχολές και προσεγγίσεις αλλά σε γενικές γραμμές βασίζεται στις εξής αρχές

• Τα μοτίβα προβληματικής συμπεριφοράς των ανθρώπων είναι συνδεδεμένα με τις σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας, των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων και του πλαισίου στο οποίο ζουν
• Η οποιαδήποτε αλλαγή σε ένα μέλος της οικογένειας, επηρεάζει ολόκληρη την οικογένεια
• Η θεραπευτική δουλειά με την οικογένεια βασίζεται στο «εδώ και τώρα»
• Η οικογένεια είναι ένα σύστημα με αυτονομία, όρια, ιεραρχία, κανόνες και μυστικά

Αρχικά η οικογενειακή θεραπεία εμφανίστηκε ως μέσο θεραπείας για οικογένειες που είχαν να διαχειριστούν μέλη τους διαγνωσμένα με σχιζοφρένεια.  Στη συνέχεια εξελίχθηκε και συμπεριέλαβε μια πληθώρα διαταραχών όπως ψυχοσωματικές διαταραχές, διατροφικές διαταραχές (ανορεξία / βουλιμία), ουσιοεξαρτήσεις, άνοια, παιδική κακοποίηση, ενδο-οικογενειακή βία κλπ.  Η οικογενειακή θεραπεία βρίσκει εφαρμογές και στη σχολική ψυχολογία.  Το παιδί δεν μπορεί να πάει σε θεραπεία μόνο του όταν η συμπεριφορά του (είτε εκδηλώνεται στο σχολείο ή στο σπίτι) επηρεάζει ολόκληρη την οικογένεια.  Περιστατικά Διαταραχής της Διαγωγής, Εναντιωματικής Διαταραχής, χρήσης ναρκωτικών ουσιών, εκφοβισμού ή βίας, ανορεξίας, κατάθλιψης, αυτοκαταστροφής (είτε χαρακώματα ή απόπειρες αυτοκτονίας), σεξουαλικών διαταραχών ή ταυτότητας του φύλου όπως και άλλα περιστατικά,  δεν μπορεί να μην επηρεάζουν ολόκληρη την οικογένεια και το κάθε μέλος αυτής της οικογένειας ξεχωριστά.  Σε τέτοιες περιπτώσεις και οι γονείς και τα αδέρφια όπως και το ίδιο το παιδί που εμφανίζει το πρόβλημα, πρέπει να τύχουν θεραπευτικής παρέμβασης.

Η οικογενειακή ψυχοθεραπεία βασίζεται στη συστημική θεωρία.  Βάσει αυτής της θεωρίας, σύστημα είναι ένα σύμπλεγμα αλληλοεπηρεαζόμενων και αλληλοεξαρτώμενων στοιχείων.  Κάθε αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα.  Το σύστημα δεν είναι απλά το άθροισμα των μερών του αλλά μια οργανική ενότητα που διαφέρει ποιοτικά από τα επιμέρους κομμάτια που την απαρτίζουν.  Μια οικογένεια, μια θεραπευτική ή εργασιακή ομάδα, μια σχολική τάξη, μια επιχείρηση είναι ένα ανθρώπινο σύστημα.

Η οικογένεια είναι ένα ζωντανό σύστημα.  Έχει συγκεκριμένους στόχους, οργάνωση, δομή.  Το οικογενειακό σύστημα προσπαθεί να επιβιώσει ανάμεσα σε άλλα συστήματα καθώς επίσης και μέσα σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό και κοινωνικό σύστημα ευρύ σε πολυπλοκότητα και απαιτήσεις.  Είναι υποχρέωση του κάθε οικογενειακού συστήματος  (και όχι του θεραπευτή) να αυτο-συντηρηθεί και να παραμείνει οριοθετημένο.

Η οικογένεια, το βασικό ανθρώπινο κοινωνικό σύστημα, κατά την συστημική προσέγγιση, δεν είναι απλά μια ομάδα ανθρώπων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.  Είναι μια σύνθετη ολότητα με δική της δομή, κανόνες και στόχους, στην οποία οι αλληλεπιδράσεις των μελών είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, σημαντικές από τα δρώντα μέλη.  Για τον λόγο αυτόν, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί άσκοπη ή ακόμα και αδύνατη η κατανόηση της συμπεριφοράς ενός μέλους της οικογένειας, ανεξάρτητα από την συμπεριφορά των άλλων μελών.  Θα ήταν τουλάχιστον ελλιπής η ερμηνεία, η εξήγηση ή η προσπάθεια αλλαγής μιας συμπεριφοράς χωρίς να ληφθεί υπόψη το πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται αυτή η συμπεριφορά.  Με άλλα λόγια, αντικείμενο και στόχος της θεραπευτικής παρέμβασης στην συστημική οικογενειακή ψυχοθεραπεία δεν είναι το μεμονωμένο άτομο αλλά το σύστημα των σχέσεων στο οποίο ανήκει το άτομο.

Η οικογένεια μπορεί να γίνει αντιληπτή ως μια ολιστικά και όχι αθροιστικά οργανωμένη οντότητα που συνιστά κάτι μεγαλύτερο από το άθροισμα των στοιχείων που την απαρτίζουν.  Οι σχέσεις των μελών της οικογένειας είναι πολύ πιο ισχυρές από τη δύναμη που κατέχει κάθε μέλος της ξεχωριστά.  Η έννοια της ολότητας υποδηλώνει ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ένα σύστημα χωρίζοντας το σε μικρότερα τμήματα και μελετώντας το κάθε τμήμα ξεχωριστά.  Ούτε μπορούμε να μελετήσουμε μια ξεχωριστή δραστηριότητα που αναπτύσσεται μέσα στο σύστημα χωρίς να κατανοούμε τον τρόπο με τον οποίο αυτή σχετίζεται με το σύνολο των συναλλαγών του συστήματος. Οι διεργασίες αντανακλούν τη θεωρία της κυβερνητικής δηλαδή μια κυκλική πολυδιάστατη και αμφίδρομη σχέση αιτίου-αιτιατού στο πλαίσιο της οποίας η συμπεριφορά ενός μέλους γίνεται λειτουργία και ερέθισμα για τη συμπεριφορά των άλλων μελών της οικογένειας.  Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας ιδιαίτερης και μοναδικής οικογενειακής διεργασίας.

Στο πλαίσιο της συστημικής προσέγγισης στην ψυχοθεραπεία, ο πελάτης αντιμετωπίζεται ως μέλος ενός συστήματος που βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση και ανταλλαγή πληροφοριών με τα υπόλοιπα μέλη του συστήματος (της οικογένειας, της σχολικής τάξης, της επιχείρησης, της κοινότητας κλπ) αλλά και ταυτόχρονα με άλλα μικρότερα ή μεγαλύτερα συστήματα (πχ την ομάδα ποδοσφαίρου του, την τάξη στο φροντιστήριο, το γυμναστήριο κλπ).  Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και στην ατομική θεραπεία, ένα σύμπτωμα ή μια δυσλειτουργία αντιμετωπίζεται και ερμηνεύεται με βάση τις σχέσεις και το πλαίσιο / σύστημα στο οποίο αυτός ο άνθρωπος λειτουργεί

Υπάρχουν κάποιοι μύθοι γύρω από το τι είναι η οικογενειακή θεραπεία που θα πρέπει να καταρριφθούν. 

• «οι φυσιολογικές οικογένειες δεν χρειάζονται θεραπεία».  Όλες οι οικογένειες, σε κάποια στιγμή, μπορεί να χρειαστούν θεραπεία όταν μέσα στην «φυσιολογικότητα» συμβούν γεγονότα που χρήζουν στήριξης από κάποιον ειδικό πχ διαζύγιο, θάνατος αγαπημένου προσώπου, ο ένας γονιός χάνει τη δουλειά του και είναι σε απόγνωση κλπ.
• «η οικογενειακή θεραπεία είναι μακροχρόνια».  Υπάρχουν πολλές σχολές οικογενειακής θεραπείας και οι πιο μοντέρνες έχουν προσαρμοστεί στις ανάγκες της σύγχρονης οικογένειας και είναι σχεδιασμένες μικρής διάρκειας και εστιασμένες στη λύση του προβλήματος (εδώ φυσικά δεν αναφέρομαι σε σχιζοφρένεια ή ψύχωση αλλά σε προβλήματα των άλλων μελών της οικογένειας που πρέπει να φροντίσουν τον σχιζοφρενή / ψυχωσικό συγγενή τους και ζητούν καθοδήγηση στη διαχείριση των δικών τους συναισθημάτων)
• «ο οικογενειακός θεραπευτής θα ρίξει το φταίξιμο σε εμάς για αυτό που συμβαίνει στο παιδί μας».  Είναι και αυτός ένας μύθος.  Καταρτισμένοι και σωστά εκπαιδευμένοι οικογενειακοί θεραπευτές δεν ψάχνουν  να βρουν ποιος φταίει αλλά τι μπορούν να κάνουν όλα τα μέλη της οικογένειας μαζί αλλά και το καθένα ξεχωριστά για να βρουν μια λύση.
• «οι ψυχολόγοι θα δημιουργήσουν περισσότερα προβλήματα στην οικογένειά μας, αν αρχίσω να μιλάω όλα τα άπλυτα θα βγουν στη φόρα και τότε τι θα γίνει όταν γυρίσουμε στο σπίτι;».  Σίγουρα σε οποιοδήποτε θεραπευτικό πλαίσιο, σε μια συνεργασία με έναν ψυχολόγο ή οικογενειακό θεραπευτή, θα γίνουν ερωτήσεις και θα δοθούν απαντήσεις.  Οι άνθρωποι που επιζητούν θεραπεία ολόκληρης της οικογένειας έχουν ευθύνη οι ίδιοι για το τι θα πουν μπροστά στον ψυχολόγο και ενώπιον ολόκληρης της οικογένειας.  Δεν είναι ευθύνη του ψυχολόγου τι επιλέγει να μοιραστεί ο θεραπευόμενος μαζί του.
• «οι ψυχολόγοι και οι οικογενειακοί θεραπευτές είναι ψυχροί και απόμακροι».  Στόχος της οικογενειακής θεραπείας δεν είναι να δημιουργηθούν φιλικές σχέσεις ή κοινωνικοί δεσμοί ανάμεσα στον θεραπευτή και την οικογένεια.  Η σχέση είναι επαγγελματική και πρέπει να παραμείνει έτσι στα πλαίσια μιας ουδέτερης στάσης του ψυχολόγου απέναντι στα μέλη μιας οικογένειας.  Ο ψυχολόγος δεν είναι διαιτητής ούτε δικαστής.  Ο ψυχολόγος δεν συμμαχεί με κανένα μέλος της οικογένειας, δεν κρίνει τι είναι σωστό και τι είναι λάθος.  Ισχύουν οι βασικές αρχές συμβουλευτικής, απορρήτου, δεοντολογίας και επαγγελματισμού.

*Λειτουργός ΥΕΨ / ΥΠΠΑΝ