ΤΗΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ ΠΑΥΛΟΥ PhD*
Η έννοια της ενσυνειδητότητας (mindfulness) αποτελεί μια από τις βασικές έννοιες της θετικής ψυχολογίας και ορίζεται ως «μια ευέλικτη κατάσταση του Νου, στην οποία βρισκόμαστε ενεργά συνδεδεμένοι με το Παρόν, παρατηρώντας νέα πράγματα με ευαισθησία και διαθεσιμότητα στο περιεχόμενο του πλαισίου στο οποίο βρισκόμαστε» (Langer, 2000). Με απλά λόγια, η ενσυνειδητότητα είναι ο τρόπος να γνωρίζουμε τι συμβαίνει μέσα μας και γύρω μας εστιάζοντας την προσοχή μας στο παρόν. Δεν ανησυχούμε για το παρελθόν ή το μέλλον αλλά εστιάζουμε στο τώρα μέσα από καταστάσεις, σκέψεις και συναισθήματα που βιώνουμε στο παρόν.
Ο ενσυνείδητος άνθρωπος έχει επίγνωση της κατάστασης και παρακολουθεί χωρίς να κρίνει ή να επικρίνει. Έχει επίγνωση η οποία αναδύεται μέσα από την εμπρόθετη εστίαση της προσοχής στην παρούσα στιγμή χωρίς να εκφέρει άποψη για την εμπειρία που βιώνει. Είναι ένας αμερόληπτος μάρτυρας του παρόντος.
Την τελευταία δεκαετία πολλές έρευνες έχουν επικεντρωθεί στα οφέλη της ενσυνειδητότητας και στην καλλιέργεια αυτής σε όλο το ηλικιακό φάσμα οπότε έχει δοθεί έμφαση και στην ανάπτυξη προγραμμάτων στα σχολεία τόσο για εκπαιδευτικούς όσο και για μαθητές. Αρχικά, τα προγράμματα ενσυνειδητότητας αναπτύχθηκαν για να επιφέρουν οφέλη στην ψυχική και σωματική υγεία, στην συμπεριφορική αυτορρύθμιση, στην ευημερία ανθρώπων με χρόνιους πόνους, κόπωση, άγχος, διαβήτη, καρκίνο ή και δερματικές παθήσεις (Baer, 2003). Στη συνέχεια εξελίχθηκαν και προσαρμόστηκαν και σε άλλα πλαίσια καθώς και στην επιμόρφωση δασκάλων και καθηγητών με στόχο την σωματική βελτίωση αλλά κυρίως την εξουθένωση και το άγχος τους. Στην σύγχρονη εποχή ερχόμαστε αντιμέτωποι με καταστάσεις και γεγονότα που προκαλούν στρες. Η συνεχής έκθεση σε στρεσογόνους παράγοντες μπορεί να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη σωματική και ψυχική υγεία μειώνοντας την ικανότητα ανταπόκρισης σε αυτούς. Με άλλα λόγια, άτομα που βιώνουν έντονα το στρες και εκδηλώνουν άγχος για μεγάλα χρονικά διαστήματα, χάνουν την ικανότητα να καθοδηγούν και να ελέγχουν το μυαλό και την σκέψη τους και μεταβαίνουν στη λειτουργία «αυτόματου πιλότου» του μυαλού τους, μειώνεται η ψυχική τους ανθεκτικότητα και είναι πιο ευάλωτοι σε ασθένειες. Τα ανθρωπιστικά επαγγέλματα, όπως του δασκάλου και του καθηγητή, θεωρούνται επαγγέλματα έντονου στρες με αποτέλεσμα να οδηγούν τους εκπαιδευτικούς σε αυτό που ονομάζουμε «επαγγελματική εξουθένωση» (Paulson, 2013). Τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι οι εκπαιδευτικοί βιώνουν αισθήματα κούρασης και άγχους, σωματικής, ψυχικής και πνευματικής κόπωσης με αποτέλεσμα το ενδιαφέρον και το κίνητρο για τη διδασκαλία ή και το επάγγελμά τους γενικότερα να μειώνεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη διαχείριση της τάξης, τις απαιτήσεις της ύλης, τις απαιτήσεις των μαθητών, τις όποιες αποκλίνουσες συμπεριφορές τους, αδυνατώντας να τους πειθαρχήσουν και να βάλουν όρια.
Τα προγράμματα ενσυνειδητότητας αναπτύχθηκαν για να βοηθήσουν και να στηρίξουν τους εκπαιδευτικούς να βρουν τρόπους να μειώσουν το στρες και το άγχος και να γίνουν πιο λειτουργικοί και αποτελεσματικοί στην τάξη. Αν και το αρχικό ενδιαφέρον ήταν στην ανάπτυξη προγραμμάτων για παιδιά και έφηβους, παρατηρείται μια ερευνητική στροφή και το ενδιαφέρον είναι πλέον στους εκπαιδευτικούς πιστεύοντας πως εάν ο ενήλικας εκπαιδευτικός είναι αγχωμένος και στρεσαρισμένος, η τάξη δεν θα βοηθηθεί. Ο δάσκαλος και ο καθηγητής πρέπει να μπορεί να είναι σε θέση να ελέγξει πρώτα τον εαυτό του και μετά τους μαθητές του.
Η ενσυνειδητότητα έχει ταυτιστεί με τον διαλογισμό. Είναι μια κατάσταση εσωτερικής συγκέντρωσης που μας βοηθά, με συγκεκριμένες τεχνικές, να χαλαρώσουμε συνειδητά και να παραμείνουμε στο «εδώ και τώρα».
Το άτομο εκπαιδεύεται στις τεχνικές αυτές και όταν αυτοματοποιηθούν, τις χρησιμοποιεί σε στιγμές άγχους και στρες ή υπό συνθήκες ψυχικής πίεσης. Φυσικά, το να εστιάζουμε την προσοχή μας σε αυτό που κάνουμε δεν είναι τόσο εύκολο όσο ακούγεται. Το μυαλό και η σκέψη μας έχει μάθει να περιπλανάται, να τρέχουν με φρενήρεις ρυθμούς από το ένα γεγονός στο άλλο. Εξάσκηση χρειάζεται στο να κάνουμε αυτό που κάνουμε πιο αργά, με προσοχή και με συνείδηση. Στόχος είναι να μην είμαστε στον αυτόματο πιλότο αλλά να ζούμε και να βιώνουμε το παρόν, την παρούσα στιγμή, χωρίς να χανόμαστε σε αγχωτικές σκέψεις για το μέλλον ή δυσάρεστες αναμνήσεις του παρελθόντος. Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από μελλοντικές σκέψεις ή προβληματικές εμπειρίες του παρελθόντος αλλά μπορούμε να τις αναχαιτίσουμε.
Η πρακτικές και τα προγράμματα της ενσυνειδητότητας έχουν δεχτεί κριτική τόσο από ειδικούς ψυχικής υγείας όσο και από γονείς και εκπαιδευτικούς. Αν κάνετε μια έρευνα στο διαδίκτυο θα βρείτε πληθώρα προγραμμάτων ενσυνειδητότητας για τα οποία δεν υπάρχει εγγύηση γνησιότητας ούτε του προγράμματος ούτε του ατόμου που τα προσφέρει στο κοινό. Είναι της μόδας, ακούγονται πολύ, ο κόσμος θα δοκιμάσει ο,τιδήποτε του υπόσχεται μείωση του στρες και ψυχική ηρεμία. Για να σχεδιαστεί και να παραδοθεί ένα τέτοιο πρόγραμμα, δεν φτάνει κάποιος να διαβάσει 2-3 άρθρα στο διαδίκτυο και να πιστέψει ότι μπορεί να εφαρμόσει τις ιδέες, τη φιλοσοφία και τις τεχνικές σε άλλους και πόσο περισσότερο σε ανήλικα παιδιά. Η εξοικείωση με τις φυσικές μας αισθήσεις και η αυτόβουλη και αυτόνομη μείωση του άγχους και του στρες μπορεί να γίνει και με άλλους τρόπους, πιο παραδοσιακούς. Η οποιαδήποτε τεχνική ψυχοθεραπείας, συμβουλευτικής, παρέμβασης στον ψυχισμό του ανθρώπου πρέπει να γίνεται με επαγγελματισμό και στα πλαίσια ηθικής και δεοντολογίας.
*Λειτουργός Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας ΥΠΠΑΝ
