Γνωστικές παραποιήσεις και παράλογες πεποιθήσεις

ΤΗΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ ΠΑΥΛΟΥ PhD*

Η σχέση μεταξύ γνωστικών διαδικασιών και συναισθηματικών συμπεριφορικών αντιδράσεων είναι πολλάκις τεκμηριωμένη στον χώρο της γνωστικής, της κοινωνικής και της σχολικής ψυχολογίας.  Σημαντική είναι η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο το κάθε άτομο ερμηνεύει τα γεγονότα του περιβάλλοντός του (οικογενειακό, φιλικό, σχολικό, επαγγελματικό κλπ) καθώς και των εμπειριών που αποκτά μέσα σε κάθε περιβάλλον / πλαίσιο που ζει και μαθαίνει αλλά ταυτόχρονα σημαντικός είναι και ο εντοπισμός διαστρεβλωμένων, παραποιημένων και παράλογων στάσεων, πεποιθήσεων και αξιών οι οποίες επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα το άτομο σε συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο.

Οι πυρηνικές πεποιθήσεις / γνωστικά σχήματα που έχουν διαμορφωθεί κατά τη διάρκεια της παιδικής μας ηλικίας, μέσα από τις εμπειρίες και τις αλληλεπιδράσεις του παιδιού με άλλα άτομα σε διάφορα πλαίσια, ενεργοποιούνται όταν συγκεκριμένα και σημαντικά γεγονότα τις πυροδοτούν με τέτοιο τρόπο που να ευνοούν τη δημιουργία σκέψεων και την επακόλουθη αντίδραση σε αυτές τις σκέψεις.  Έτσι, όταν μια σκέψη ενεργοποιηθεί, το παιδί, ο έφηβος, ο ενήλικας αντιδρά τόσο σωματικά (ταχυκαρδία, αφίδρωση, ζάλη κλπ) όσο και συναισθηματικά (κλάμα, γέλιο, σιωπή, απόσυρση, λύπη, θλίψη, χαρά κλπ) και συμπεριφορικά (παραίτηση, αποφυγή, θυμός, κλωτσιές, αυτοτραυματισμοί κλπ). 

Πολλοί από εμάς βρισκόμαστε σε συνεχή δυσλειτουργικούς κύκλους γνωστικών διαδικασιών όπου εμφανώς αρνητικές μας σκέψεις, αυτο-επικριτικές πεποιθήσεις και προκατειλημμένες θέσεις μας, μας κάνουν να νιώθουμε δυσάρεστα και να αντιδρούμε με θυμό, αγανάκτηση, πίκρα, με έντονο το αίσθημα της αδικίας και της υποτίμησης.  Πολλά παιδιά και έφηβοι βρίσκονται χαμένοι μέσα σε τέτοιους κύκλους αρνητισμού και παράλογων πεποιθήσεων και η αντίδρασή τους στα δυσάρεστα συναισθήματα που τους προκαλούν, τους κάνει να συμπεριφέρονται με έναν τρόπο που συχνά χαρακτηρίζεται από τους ενήλικες ως «παραβατικός», «ατίθασος», «αντιδραστκός’, «ανυπάκουος» κλπ. 

Μερικά παραδείγματα παράλογων πεποιθήσεων και γνωστικών παραποιήσεων για τον εαυτό μας:

• «δεν πρέπει να ενοχλώ τους άλλους με τα προσωπικά μου προβλήματα»
• «είμαι ανάξιος/α, το χειρότερο άτομο που μπορεί να συναντήσει κανείς»
• «είμαι αδύναμος/η να λύσω τα προβλήματά μου μόνος/η μου»
• «είμαι ο/η πιο άσχημος/η μαθητής/τρια του σχολείου»
• «έχω τόσα πολλά προβλήματα που καλύτερα να παραιτηθώ εντελώς από την προσπάθεια»
• «είμαι ανίκανος/η, άσχετος/η, χωρίς ταλέντα, χωρίς ανάξιος/α»

Μερικά παραδείγματα παράλογων και δυσλειτουργικών στάσεων σε σχέση με τους άλλους:

• «κανένας δεν είναι άξιος της εμπιστοσύνης μου»
• «όλοι έχουν στόχο να καταστρέψουν τον διπλανό τους, πρέπει να προσέχω τους γύρω μου»
• «κανένας δεν είναι πρόθυμος να ακούσει τον άλλον, είναι εγωιστές και θέλουν να ακουστεί μόνο η άποψή τους»
• «αυτό που έχει σημασία τελικά είναι το τι σκέφτονται οι άλλοι για σένα»
• «πάντα υπάρχουν χαμένοι και ηττημένοι σε μια διαφωνία γι’  αυτό καλύτερα να μην εμπλεκόμαστε»
• «είμαι πάντα το νούμερο 2, οι άλλοι είναι το νούμερο 1»

Παρόμοια παραδείγματα μπορούμε να σκεφτούμε για κάθε πτυχή της ζωής μας, για κάθε περιβάλλον και σχέση που μας αφορά.

Οι γνωστικές αυτές παραποιήσεις και οι διαστρεβλωμένες πεποιθήσεις που φέρουμε από την παιδική μας ηλικία και διατηρούμε στο μυαλό μας, αλλοιώνουν την επαφή μας με την πραγματικότητα, ταλαιπωρούν την αυτο-εικόνα μας, δυσχεραίνουν τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους.  Σκεφτείτε, εάν εμείς οι ενήλικες δυσκολευόμαστε να βγούμε από τον κύκλο των μη-λειτουργικών αυτών μοτίβων σκέψης-συμπεριφοράς, πόσο πιο δύσκολο είναι για τα παιδιά και τους έφηβους που ακόμα ψάχνουν να καταλάβουν τι είναι αληθινό και τι ψευδές στον κόσμο τους.  Ένα παιδί  που μεγαλώνει με την πεποίθηση ότι είναι άχρηστο, ανίκανο, άτακτο, άσχημο, χαζό, αγράμματο, ένα παιδί δηλαδή που μεγαλώνει με παραποιημένες πεποιθήσεις γύρω από τις αρνητικές προσδοκίες των ενηλίκων, πώς θα εξελιχθεί ως έφηβος;  Πώς θα είναι η συμπεριφορά του στο σχολείο;  Πώς θα αντιδρά συναισθηματικά όταν στο μυαλό του κυριαρχεί η σκέψη ότι δεν θα τα καταφέρει, δεν θα κάνει φίλους, δεν θα τον αγαπάει κανένας;  Και στην τελική, τι ενήλικας θα γίνει; Ποιες θα είναι οι στάσεις και τα πιστεύω του, οι θέσεις και οι τοποθετήσεις του σε επαγγελματικά, οικονομικά, πολιτικά, θρησκευτικά, σχεσιακά / οικογενειακά κλπ θέματα;  Πώς θα έχει κίνητρα για προσωπική ανέλιξη εάν από την παιδική ηλικία ακούει μια φωνούλα μέσα του να του ψιθυρίζει διαρκώς «δεν θα τα καταφέρεις»;

Δυστυχώς οι πεποιθήσεις μας δεν αλλάζουν εύκολα και κυρίως οι αρνητικές που εάν δεν τις παρατηρήσουμε στον εαυτό μας, δεν θα αλλάξει ούτε το πώς νιώθουμε αλλά ούτε το πώς συμπεριφερόμαστε.  Ακόμα κι αν προσπαθήσουμε να τις δαμάσουμε, να τις εκλογικεύσουμε, φαίνεται πως όχι μόνο υποκύπτουμε σε αυτές αλλά φροντίζουμε στο τέλος να τις επαληθεύουμε.

*Λειτουργός Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας

ΥΠΠΑΝ