Τραγική αισιοδοξία ή τοξική θετικότητα; Από την πανδημία στον πόλεμο

ΤΗΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ*

Αμέτρητα άρθρα έχουν δημοσιευτεί για την «δύναμη της ευγνωμοσύνης» αλλά πόση ανταπόκριση μπορεί να έχουν μετά από μια πανδημία και μέσα σε έναν πόλεμο;

Πόσο επιβαρύνει την ψυχική μας υγεία αυτή η συνεχής άρνηση μιας δύσκολης και συναισθηματικά φορτισμένης περιόδου και σε ποιο βαθμό μια συνεχής «τοξική θετικότητα» μας οδηγεί τελικά στο να αρνούμαστε την καινούργια πραγματικότητα;  Το να λέμε ή να ακούμε συνέχεια «να είσαι αισιόδοξος» εν καιρώ πανδημίας και πολέμων, μιας τέτοιας παγκόσμιας κρίσης, ίσως τελικά να μην αφήνει περιθώρια συναισθηματικής ανάπτυξης και να έχει και επικίνδυνα αποτελέσματα για την ψυχική υγεία σε γενικότερο επίπεδο.  Το να εθελοτυφλούμε, να στρουθοκαμηλίζουμε και να ζούμε με την ψευδαίσθηση ότι η ζωή δεν έχει απογοητεύσεις, απώλειες, λύπες και προβλήματα, είναι το λιγότερο αβάσιμο και μη-ρεαλιστικό.  Η ζωή έχει ανατροπές και μπορεί να είναι ανυπόφορη.  Όσο κι αν λέμε στους άλλους ή μας λένε να σκεφτόμαστε θετικά και να είμαστε αισιόδοξοι ή ότι «θα τα καταφέρουμε», δεν θα αλλάξει η πραγματικότητα αυτού που ονομάζουμε ανθρώπινη ζωή.

Οι θεωρίες και οι πολυγραφότατοι υποστηρικτές του υπαρξισμού και του ανθρωπισμού αναφέρουν ότι η «τοξική θετικότητα» μπορεί να αντικατασταθεί με μια «τραγική αισιοδοξία».  Μια τραγική αισιοδοξία που βασίζεται στην ανάγκη του ανθρώπου να βρει νόημα μέσα σε κάθε αποτυχία, σε κάθε λύπη, σε κάθε απώλεια, σε κάθε αρρώστια, στην πανδημία του Covid-19 ή στον πόλεμο της Ουκρανίας.  Η τραγική αισιοδοξία περιγράφει πως, μέσα από τραγικά και τραυματικά γεγονότα, οι άνθρωποι μπορούν να τα νοηματοδοτήσουν και να εξελιχθούν, να βρουν σκοπό και λόγο να υπομένουν και να είναι ανθεκτικοί, να επιβιώνουν και να ανταπεξέρχονται με τρόπους πρακτικούς και ρεαλιστικούς – μέχρι να αντιληφθούμε και να αποδεχτούμε ότι τα πράγματα μάλλον δεν θα είναι έτσι, δεν μπορούμε να καταλάβουμε ότι τα πράγματα είναι έτσι.  Πώς είναι τα πράγματα δηλαδή, θα ρωτήσει κάποιος.  Με βάση τη θεωρία της τραγικής αισιοδοξίας, είμαστε και παραμένουμε αισιόδοξοι ακόμα και όταν οι εμπειρίες μας περιλαμβάνουν πόνο, ενοχές και απώλειες (θάνατο).  Σας ακούω να γελάτε……μα πως είναι δυνατόν να είμαστε και να παραμείνουμε αισιόδοξοι όταν πονάμε, λυπόμαστε, πενθούμε ή είμαστε γεμάτοι ενοχές για πράγματα που είπαμε ή κάναμε (ή που δεν είπαμε και δεν κάναμε);  Η τραγική αισιοδοξία στηρίζεται στην αρχή της απόδοσης νοήματος  αισιοδοξίας μπροστά σε κάτι τραγικό που μας συμβαίνει  - μετατρέπω τον πόνο σε ανθεκτικότητα, τις ενοχές σε ευκαιρία για προσωπική αλλαγή σε μια καλύτερη εκδοχή του εαυτού μου, τις αναποδιές και τις κακοτυχίες σε υπευθυνότητα και ατομική ευθύνη (παρά να κατηγορώ και να φταίω τους άλλους για το κακό που με βρήκε). 

Η αισιοδοξία δεν μπορεί να διδαχθεί ούτε να επιβληθεί από εμάς στους άλλους.  Δεν μπορούμε να πείσουμε ούτε να πεισθούμε να είμαστε αισιόδοξοι.  Συνθήματα και ατάκες του στυλ «Σκέψου θετικά!» όπως και παρόμοια σλόγκαν «Αγάπα τον εαυτό σου!», «Ζήσε την ζωή σου!» κλπ, δεν μπορούμε να τα επιβάλλουμε ούτε στον εαυτό μας αλλά ούτε και στους άλλους.  Είναι χαρακτηριστικό, τα τελευταία χρόνια, να ακούμε «να είσαι χαρούμενος», «να είσαι ευτυχισμένος», «μια ζωή της έχουμε, να την ζήσουμε»  αλλά πόσο εφικτό είναι να επιδιώξουμε κάτι τέτοιο;  Η «ευτυχισμένη», «χαρούμενη», «θετική», «αισιόδοξη» ζωή είναι επακόλουθο  ενός λόγου, μιας αιτίας.  Χρειαζόμαστε έναν λόγο για να είμαστε θετικοί, χαρούμενοι και αισιόδοξοι.  Άρα δεν ψάχνουμε (απεγνωσμένοι) την ευτυχία και την χαρά, δεν είναι κρυμμένες σε συρτάρια ή σε σεντούκια και πρέπει να τα βρούμε και να τα ανοίξουμε και τσουπ!!! να την η χαρά και η αισιοδοξία μπροστά μας!  Αυτό που ψάχνουμε είναι έναν λόγο για να είμαστε χαρούμενοι, αισιόδοξοι και ευγνώμονες.  Όταν βρεθεί ο λόγος / η αιτία για να είμαστε ευτυχισμένοι, θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τη λύπη, την απώλεια, την στεναχώρια.  Και καλά, θα ρωτήσετε, τι γίνεται στις περιπτώσεις που κάποιος δεν μπορεί να βρει λόγο για να είναι χαρούμενος;  Τι γίνεται όταν κάποιος δεν βρίσκει νόημα στην ζωή ή νόημα για να ζει;  Δυστυχώς, οι ερευνητές της θεωρίας της τραγικής αισιοδοξίας, αναφέρουν ότι οι σημερινοί άνθρωποι έχουν πολλά (υλικά αγαθά και ανέσεις) για να ζουν αλλά πάρα πολύ λίγα για να θέλουν να ζήσουν.  Γι’  αυτό και τα ποσοστά καταθλιπτικής συμπτωματολογίας και αυτοκτονικού ιδεασμού έχουν αυξηθεί παγκοσμίως και οι ανάγκες στον τομέα της ψυχικής υγείας είναι τεράστιες.  Οι άνθρωποι φαίνεται ότι έχουν τα «εργαλεία» αλλά δεν βρίσκουν λόγο για να φτιάξουν κάτι, για να δημιουργήσουν.  Πολλοί καταλήγουν στο «ό,τι κι αν κάνω είναι ανούσιο», «τι θα αλλάξει αν το κάνω», «μια από τα ίδια, μέρα μπαίνει-μέρα βγαίνει» και ενώ βομβαρδίζονται από τα συνθήματα και τα μηνύματα της «τοξικής αισιοδοξίας», δεν νιώθουν ότι κάτι αλλάζει στην ζωή τους, ο πόνος και η στεναχώρια δεν υποχωρούν – ακριβώς επειδή δεν μπορεί να επιβληθεί σε κανέναν με το έτσι θέλω να είναι, να αισθάνεται και να  νιώθει αισιόδοξος και ευτυχισμένος.

Πώς θα βρούμε το νόημα για να ζούμε χαρούμενοι και αισιόδοξοι μέσα στην πανδημία και στον πόλεμο; Η θεωρία λέει ότι ακόμα και τα πιο αβοήθητα θύματα, ακόμα και πιο κακότυχες ανθρώπινες υπάρξεις, μπορούν να αντιμετωπίσουν τη μοίρα τους, να κάνουν υπερβάσεις και να αλλάξουν, «να θριαμβεύσουν μέσα από τις τραγικές τους εμπειρίες».  Δεν το καταφέρνουν προσπαθώντας να φαίνονται χαρούμενοι και να ακούγονται αισιόδοξοι (επειδή έτσι τους είπαν να κάνουν).  Δεν διαβάζουν αποφθέγματα και γνωμικά και ζουν με την ψευδαίσθηση ότι θα τους συμβεί ή θα τους τύχει το ίδιο (μην κάνοντας καμία προσπάθεια οι ίδιοι για να το πετύχουν).  Παραδέχονται ότι η ζωή δεν είναι ούτε εύκολη αλλά ούτε και δίκαιη.  Αναστοχάζονται και δίνουν αξία στη μοναξιά, στη μοναχικότητα, στη στεναχώρια και στον πόνο με ωριμότητα, ενσυνειδητότητα και πνευματική ηρεμία.  Δεν συγκρίνουν τον εαυτό τους με τους άλλους, ούτε ζηλεύουν «επειδή οι άλλοι είναι χαρούμενοι κι εγώ δεν είμαι».  Δεν αφήνουν τους άλλους να τους πουν τι είναι καλό για εκείνους, τι είναι σωστό και τι χρήσιμο, είναι συντονισμένοι με τις δικές τους ανάγκες, τα δικά τους συναισθήματα και ελέγχουν τις αντιδράσεις και τις πράξεις τους απέναντι στις αναποδιές της ζωής.  Φαίνεται πως οι άνθρωποι είναι ανθεκτικοί και μπορούν να βρουν το καλό μέσα στο κακό, το όμορφο μέσα στο άσχημο, το υγιές μέσα στο άρρωστο.  Φαίνεται πως οι άνθρωποι μπορούν να υπερβούν τον εαυτό τους και να επιδεικνύουν υπομονή και επιμονή και τελικά οι περισσότεροι βρίσκουν λόγο για να ζουν και να περνούν καλά.

*PhD, Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας / ΥΠΠΑΝ