ΤΗΣ ΔΡΟΣ ΝΑΣΙΑΣ ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ PhD*
Το επάγγελμα του εκπαιδευτικού, ως κατεξοχήν ανθρωπιστικό επάγγελμα, κατέχει μια από τις πρώτες θέσεις στον κατάλογο των στρεσογόνων επαγγελμάτων, παράγοντας που καθιστά τους εκπαιδευτικούς ιδιαίτερα επιρρεπείς στο «σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης» (burn out).
Η επαγγελματική εξουθένωση είναι ένα σύνδρομο σωματικής και ψυχικής εξάντλησης στα πλαίσια του οποίου ο εκπαιδευτικός κατακλύζεται από συναισθήματα άγχους, δεν είναι ικανοποιημένος από τη δουλειά του, διαμορφώνει αρνητική εικόνα για τον εαυτό του, αδυνατεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που ανακύπτουν κατά την εκπαιδευτική διαδικασία, ενώ χάνει το ενδιαφέρον του και τα όποια θετικά αισθήματα έχει για τους μαθητές του. Σύμφωνα με αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών, τόσο το φύλο, όσο και τα χρόνια εργασίας, δεν φαίνεται να είναι παράγοντες που επιδρούν στην εμφάνιση του εν λόγω συνδρόμου, εύρημα που υποδηλώνει πως τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες εκπαιδευτικοί, ανεξαρτήτου ετών εργασίας, παρουσιάζουν την ίδια πιθανότητα εμφάνισης της επαγγελματικής εξουθένωσης.
Τα χαρακτηριστικά της επαγγελματικής εξουθένωσης αποτελούν τη/ν:
α) συναισθηματική εξάντληση που εκδηλώνεται με μια συνεχή αίσθηση έντασης και ψυχικής κόπωσης,
β) αποπροσωποποίηση που εκδηλώνεται με τη δημιουργία απρόσωπων σχέσεων με τους μαθητές και τους γονείς και
γ) έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων που εκδηλώνεται με τη μείωση της απόδοσής του.
Το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης δεν έχει αιφνίδια έναρξη, αντίθετα ακολουθεί τέσσερα διαδοχικά στάδια:
το πρώτο στάδιο είναι αυτό του ενθουσιασμού. Ο εκπαιδευτικός εισέρχεται στον εργασιακό χώρο με πολύ υψηλούς στόχους και μεγάλες απαιτήσεις από τον εαυτό του, τους μαθητές, τους συναδέλφους, τη διοίκηση.
στο δεύτερο στάδιο κυριαρχούν η αμφιβολία και η αδράνεια. Ο εκπαιδευτικός αμφιβάλλει αν η εργασία του ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του και στις βαθύτερες ανάγκες του. Αρχίζει να προβάλλει ζητήματα αμοιβών και ωρών εργασίας, αρνούμενος να αναθεωρήσει τις υπερβολικά υψηλές προσδοκίες του.
η απογοήτευση και η ματαίωση είναι το τρίτο στάδιο. Ο εκπαιδευτικός αναρωτιέται αν και πόσο αξίζει τον κόπο να διδάσκει κάτω από συνθήκες πίεσης, άγχους και απογοήτευσης και θεωρεί κάθε προσπάθεια μάταια.
το τελευταίο στάδιο, είναι η απάθεια. Ο εκπαιδευτικός παραμένει στο σχολείο, παίρνει το μισθό του, αδιαφορώντας για κάθε εκπαιδευτική καινοτομία και για τις ανάγκες και τα προβλήματα των μαθητών.
Ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται η «επαγγελματική εξουθένωση» ποικίλει, περιλαμβάνοντας κεφαλαλγίες, υπέρταση, γαστρεντερικές διαταραχές, διαταραχές διατροφής, μεταβολές του σωματικού βάρους, καρδιαγγειακές διαταραχές, έντονη αίσθηση κόπωσης και αδυναμίας, διαταραχές στον ύπνο, όπως και υπερβολική κατανάλωση καφεΐνης, καπνού και αλκοόλ. Τα συμπτώματα είναι παρατηρήσιμα ωστόσο και σε γνωστικό επίπεδο, όπου ο εκπαιδευτικός πιστεύει ότι δεν είναι αποτελεσματικός, ότι δεν έχει θετική επιρροή στους μαθητές του, ότι έχει αδυναμία συγκέντρωσης και ξεχνά εύκολα τα ονόματα των μαθητών, ενώ σε συναισθηματικό επίπεδο, ο εκπαιδευτικός αναπτύσσει έντονη αποθάρρυνση, αίσθημα ανεπάρκειας, ενοχών και αδικίας.
Σε επίπεδο συμπεριφοράς, ο εκπαιδευτικός συμπεριφέρεται με απρόσωπο και ψυχρό τρόπο, αποφεύγει να ενημερώνει τους γονείς για την πρόοδο των μαθητών. Οι οικογενειακές συγκρούσεις, οι εντάσεις στις σχέσεις με τους συναδέλφους, οι δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις, η κοινωνική απόσυρση, η μειωμένη ερωτική‐σεξουαλική διάθεση είναι συμπτώματα που εμφανίζονται σε κοινωνικό επίπεδο.
Τα συμπτώματα αυτά συνήθως δεν γίνονται αμέσως αντιληπτά παρά μόνο στα δύο τελευταία στάδια.
Τα αίτια εμφάνισης του συνδρόμου πρέπει να αναζητηθούν τόσο στη δομή και τη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος όσο και στην προσωπικότητα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού. Οι στρεσογόνες συνθήκες εργασίας, η πολυετής εργασία των εκπαιδευτικών στην πρώτη γραμμή που πολλές φορές ξεπερνά τις τρεις δεκαετίες, σε συνδυασμό με τις περιορισμένες ευκαιρίες για υπηρεσιακή εξέλιξη, η δυσκαμψία του εκπαιδευτικού συστήματος, η απουσία καινοτόμων εκπαιδευτικών προγραμμάτων, η μείωση του δημόσιου κύρους των εκπαιδευτικών, η έλλειψη υποστήριξης, εποπτείας και συνεχούς εκπαίδευσης, η απουσία ίσων ευκαιριών, είναι σοβαρές συνιστώσες του εκπαιδευτικού μας συστήματος που ενοχοποιούνται για την εμφάνιση του συνδρόμου.
Σημαντική η αναδόμηση του αγχογόνου εκπαιδευτικού συστήματος, η συμμετοχή των εκπαιδευτικών στο σχεδιασμό του εκπαιδευτικού έργου, η συνεχής επιμόρφωσή τους, η καθιέρωση του θεσμού της εποπτείας σε επίπεδο σχολικής μονάδας, η παροχή ευκαιριών υπηρεσιακής εξέλιξης και τέλος η εκπόνηση και χρησιμοποίηση ειδικών «εργαλείων» ελέγχου του συνδρόμου. Ο ίδιος ο εκπαιδευτικός, ως επαγγελματίας, οφείλει να καταβάλει προσπάθεια ελέγχου των παραμέτρων που προκαλούν επαγγελματικό άγχος, να αναγνωρίσει εγκαίρως τα συμπτώματα και να ζητήσει βοήθεια από ειδικούς.
*Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας
Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού & Νεολαίας
