ΤΗΣ ΚΟΡΝΗΛΙΑΣ ΤΣΟΥΚΚΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΛΕΙΑΣ ΓΙΑΛΛΟΥΡΟΥ *
Ο όρος μετάβαση ορίζεται ως «ένα πέρασμα από μια κατάσταση, ένα επίπεδο, μια δραστηριότητα ή θέσηꞏ σε μια άλλη, η οποία συνοδεύεται από μεταβολή των ρόλων και των περιβαλλοντικών συνθηκών». Έτσι, η μετάβαση δεν αφορά μόνο στην αλλαγή του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και στην ψυχολογική και γνωστική διαδικασία που περνάει το άτομο μέσα από αυτή την αλλαγή. Στη ζωή μας πολλές φορές περνάμε μέσα από τέτοια μεταβατικά στάδια, τα οποία είναι αναμενόμενα. Κάποιες φορές αυτές οι μεταβάσεις αποτελούν φυσική εξέλιξη κάποιων καταστάσεων, όπως το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην εφηβεία, η αλλαγή σχολικής βαθμίδας, ενώ άλλες φορές μπορεί να προκύπτουν μέσα από αναπάντεχα γεγονότα όπως κάποια ξαφνική απώλεια, ένας πόλεμος, μια πανδημία (covid – 19) και επειδή ακριβώς δεν είναι αναμενόμενες μπορεί να προκαλέσουν άγχος και αποδιοργάνωση στο άτομο.
Για την περίπτωση μετάβασης των μαθητών από την Στ΄ τάξη του Δημοτικού στο Γυμνάσιο, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι ο κάθε μαθητής περνάει από μια συγκεκριμένη διαδικασία μετάβασης και προσαρμογής η οποία χρειάζεται τόσο τη στήριξη του σχολείου όσο και της οικογένειας του. Συνοδεύεται από αντιφατικά συναισθήματα, για κάποιους μπορεί να αποτελεί πρόκληση ή χαρά ενώ για άλλους να είναι μια πιο δύσκολη εμπειρία, συνοδευόμενη από συναισθήματα άγχους, αγωνίας, φόβου, κτλ.
Τα παιδιά μετακινούνται από μια μικρή, αυτόνομη τάξη σε ένα μεγάλο, πιο ετερογενές σχολείο με αυξημένες προσδοκίες για ανεξάρτητη ακαδημαϊκή απόδοση, με διάφορους καθηγητές αντί ένα δάσκαλο, διαγωνίσματα, εξετάσεις, βαθμολογίες και περισσότερες ευθύνες. Επίσης, οι κοινωνικές σχέσεις γίνονται πιο πολύπλοκες, η επίδραση των συνομηλίκων μεγιστοποιείται και οι ανησυχίες σχετικά με την κοινωνική αποδοχή αυξάνονται. Συνεπώς, το πέρασμα από το γνώριμο περιβάλλον της Δημοτικής εκπαίδευσης, σε ένα διαφορετικό, με άλλες απαιτήσεις, όπως αυτό της Μέσης εκπαίδευσης, ενέχει εκπλήξεις, αλλά και κινδύνους για τους μαθητές. Βλέπουμε ότι η επίδραση των φίλων αυξάνεται, ενώ η επιρροή των γονέων μειώνεται. Οι έφηβοι πλέον, αναζητούν την αυτονομία, και έχουν αυξημένες απαιτήσεις από τους γονείς, κάτι το οποίο συχνά τους φέρνει σε σύγκρουση.
Ο τρόπος με τον οποίο ένας έφηβος θα αντιμετωπίσει τη μετάβαση είναι αποτέλεσμα ατομικών/ εσωτερικών παραγόντων (π.χ. ιδιοσυγκρασία και προσωπικότητα), περιβαλλοντικών/εξωτερικών παραγόντων (π.χ. στήριξη από την οικογένεια, προετοιμασία από το σχολείο) και προηγούμενων εμπειριών (π.χ. εμπειρία μετάβασης από το νηπιαγωγείο στο δημοτικό).
Υπάρχουν συγκεκριμένα στάδια μετάβασης τα οποία περνούν οι μαθητές μέχρι έως ότου να επέλθει η ομαλή μετάβαση και η προσαρμογή στη νέα αυτή αλλαγή στη ζωή τους. Αρχικά μπορεί να υπάρξει αντίσταση στην αλλαγή και στο καινούργιο και ο έφηβος να κλειστεί στον εαυτό του, μπορεί να επιδείξει σοκ στην αλλαγή, διάθεση να παραμείνει στο παλιό, θλίψη και πτώση αυτοεκτίμησης, όταν συνειδητοποιεί ότι η αλλαγή είναι αναπόφευκτη, διάθεση παραίτησης. Στο τέλος όμως, όταν το παιδί διαπιστώσει ότι τα κατάφερε, όταν βιώσει θετικές εμπειρίες, νιώσει ότι είναι ικανό, η αυτοαντίληψη γίνεται θετικότερη και η αυτοεκτίμηση ανεβαίνει. Συνεπακόλουθα, η αλλαγή αντιμετωπίζεται θετικά και ενισχύεται η προσαρμοστικότητα.
Οι μαθητές συχνά αναφέρουν απορίες σχετικά με τη φοίτηση τους στο Γυμνάσιο. Όπως: “Το Γυμνάσιο έχει πολλά μαθήματα”; “Με τις αποβολές και τις απουσίες τι γίνεται”; “Οι καθηγητές είναι πιο αυστηροί από τους δασκάλους”; “Θα καταφέρω να περάσω στην επόμενη τάξη”; “Θα πρέπει να πηγαίνω φροντιστήρια; Θα έχω χρόνο για τις άλλες απογευματινές δραστηριότητές μου”;
Για να βοηθήσουμε λοιπόν τους μαθητές να προσαρμοστούν όσο το δυνατόν καλύτερα για την επικείμενη αλλαγή, πρέπει να ακολουθηθούν κάποιες σημαντικές παράμετροι:
Θέτω τις προϋποθέσεις για την ομαλή προσαρμογή
Yποστηρίζω το παιδί μου να εξοικειωθεί με το νέο χώρο και την αλλαγή. Πώς μπορώ να το κάνω αυτό; Φροντίζω με το παιδί μου να κάνω μια επίσκεψη στους χώρους του σχολείου, ή να περάσω κάνοντας τη διαδρομή με το αυτοκίνητο, μιλώντας και δείχνοντας το που πρόκειται να φοιτήσει τη νέα σχολική χρονιά. Παραμένω πάντα διαθέσιμος για συζήτηση με το παιδί μου ως προς το τι να αναμένει; Επίσης, μπορώ να φέρω σε επαφή το παιδί μου με κάποιο μεγαλύτερο μαθητή που φοιτά ήδη στο Γυμνάσιο, συγγενή ή κάποιο οικογενειακό μας φίλο ούτως ώστε να του προσφέρει καθοδήγηση με έγκυρες/έγκαιρες πληροφορίες για το νέο σχολείο στο οποίο πρόκειται και αυτό να φοιτήσει. Με αυτό το τρόπο διασφαλίζουμε την μείωση ανασφάλειας και άγχους για ένα άγνωστο περιβάλλον. Μπορούμε επίσης, μέσω της διαδικτυακής πλατφόρμας του σχολείου που πρόκειται να φοιτήσει να ενημερωθούμε για το πρόγραμμα, τους στόχους και το όραμα του συγκεκριμένου σχολείου.
Θέτω τις προϋποθέσεις για τη μάθηση:
Οι γονείς θα ήταν καλό να δημιουργήσουν αρχικά στο σπίτι ένα κατάλληλο περιβάλλον για τη μάθηση και τη διεκπεραίωση της κατ’ οικον εργασίας του παιδιού. Ένας χώρος ήσυχος, μακριά από περισπασμούς, ο οποίος θα αποτελεί το δικό του προσωπικό χώρο μελέτης, με αρκετό φωτισμό και αέρα, όπου το παιδί να οργανώσει τα τετράδια, βιβλία του κτλ., και να έχει την ησυχία που απαιτείται για να μπορεί να συγκεντρωθεί και να μελετήσει (χώροι όπως σαλόνι, τραπεζαρία, κουζίνα, ανοιχτή τηλεόραση, όπου βρίσκονται μαζί με μικρά αδελφάκια, δεν ενδείκνυνται ως χώροι / προϋποθέσεις κατάλληλες για μάθηση).
Στέλνω το παιδί μου στο σχολείο στην ώρα του:
Οργανώνω μια καθημερινή ρουτίνα για έγκαιρη μετάβαση στο σχολείο, διασφαλίζοντας την αποφυγή αδικαιολόγητων απουσιών και αργοπορίας. Στέλνω το παιδί μου στο σχολείο έτοιμο να μάθει, δηλαδή δημιουργώ συνθήκες καλής ευεξίας και καθιερώνω ένα πρόγραμμα υγιεινής διατροφής και ζωής για το παιδί μου. Διασφαλίζω τη συμμετοχή σε αθλητικές δραστηριότητες ή εμπλοκή σε συχνή φυσική δραστηριότητα (60 λεπτά την ημέρα), καλή ξεκούραση παιδιού, ακολουθώ συγκεκριμένες συνήθειες ύπνου και μια καλή ισορροπημένη διατροφή. Έρευνες δείχνουν ότι οι παραπάνω προϋποθέσεις βελτιώνουν την ικανότητα εστίασης και διατήρησης προσοχής στα μαθησιακά έργα και βελτίωση μάθησης. Από πολύ νωρίς σχεδιάστε μαζί με το παιδί σας ένα πρόγραμμα μελέτης, το οποίο το παιδί θα ακολουθεί καθημερινά. Μπορείτε ακόμη να οπτικογραφήσετε ένα εβδομαδιαίο πρόγραμμα στο γραφείο, με τις καθημερινές δραστηριότητες και τις υποχρεώσεις του παιδιού το οποίο θα το βοηθήσει να οργανωθεί καλύτερα αλλά και να είναι πιστό στους στόχους που θα πρέπει να υλοποιηθούν. Στη συνέχεια, μπορείτε να εκτυπώσετε επίσης και το καθημερινό πρόγραμμα μαθημάτων του, ούτως ώστε να μπορεί να οργανώνεται καλύτερα με το καθημερινό διάβασμα και οργάνωση της σχολικής τσάντας για την επόμενη ημέρα.
Είναι επίσης, σημαντικό να δώσουμε ευκαιρίας αυτονομίας στα παιδιά, και να τα αφήσουμε να προσπαθούν μόνα τους να οργανωθούν και να διεκπεραιώσουν εργασίες, ούτως ώστε να ενισχυθούν οι ατομικές τους δεξιότητες. Εξηγούμε στο παιδί τι θα πρέπει να κάνει και το αφήνουμε μόνο του να δουλέψει. Επανερχόμαστε μόνο στην περίπτωση που το παιδί ζητήσει βοήθεια, επεξηγώντας και ενισχύοντας το να συνεχίσει. Εξηγήστε του ότι θα είστε εκεί για οτιδήποτε χρειαστεί. Κατά την ολοκλήρωση, κάνετε ένα απλό έλεγχο των εργασιών και επιβραβεύστε το παιδί ανάλογα με την απόδοση του. Να θυμάστε ότι η ρουτίνα κάνει τη ζωή των παιδιών πιο προβλέψιμη και απολαυστική, κατευνάζει το άγχος τόσο των ιδίων όσο και των γονέων τους, και διατηρεί την ηρεμία και την καλή σχέση μεταξύ γονέα – παιδιού.
Διασφάλιση της αποτελεσματικής επικοινωνίας ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά τους: Πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτό; Επιδεικνύοντας πραγματικό ενδιαφέρον για τα βιώματα του παιδιού, τα συναισθήματα και τις σκέψεις του, ακούγοντάς το ενεργητικά. Είναι σημαντικό να ακούμε το παιδί μας προσεκτικά και απερίσπαστα, χωρίς να ασκούμε κριτική σε όσα μας εκφράζει. Πολύ σημαντική είναι και η προσπάθεια των γονέων να διαχειριστούν με ηρεμία και ψυχραιμία ό,τι προκύψει, χωρίς να χρειάζεται το εκάστοτε πρόβλημα να «επιλύεται» από μέρους των γονέων, όσο και αν ο γονέας έχει την ανάγκη και θέλει να προσφέρει απλόχερα στο παιδί τη βοήθειά του μέσα από λύσεις. Ο γονέας αποτελεί τον συνοδοιπόρο στο ταξίδι του παιδιού για εξερεύνηση και ανακάλυψη των δικών του βημάτων. Δεν θα μπορούσε να μην αποτελεί σημαντικό κομμάτι της αποτελεσματικής επικοινωνίας, η έκφραση της διαθεσιμότητας των γονέων για συζήτηση σημαντικών θεμάτων που προκύπτουν. Σε αυτό το σημείο, ο γονέας μέσα από το ρόλο του χρειάζεται κάποιες φορές να θέσει το όριο κατά το οποίο θα ήταν καλό να διακοπεί η συζήτηση, στις περιπτώσεις στις οποίες μπορεί το παιδί να υπεραναλύει ή να προκύπτουν παρανοήσεις, και έχει ως αποτέλεσμα επιβλαβείς συνέπειες για το ίδιο. Με τον τρόπο αυτό το παιδί αισθάνεται ασφάλεια, μέσα από την πλαισίωση που ο ίδιος ο γονέας θεσπίζει με αγάπη. Ας μην ξεχνάμε, επίσης, ότι ο ρόλος της χρήσης χιούμορ είναι εξίσου σημαντικός για την εδραίωση της υγιούς διαπροσωπικής σχέσης γονέα – παιδιού. Η κοινωνική διάσταση της χρήσης χιούμορ διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο στην εγκαθίδρυση και στην διατήρηση λειτουργικών κοινωνικών συνδέσεων και αποτελεί τρόπο ρύθμισης του συναισθήματος.
Μέσα από τη βιβλιογραφία και τις ερευνητικές μελέτες, τονίζεται ο προστατευτικός παράγοντας της συναισθηματικής προσαρμογής του παιδιού για την ομαλή του ένταξη στις νέες συνθήκες και προκλήσεις της μετάβασης από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο. Οι γονείς μπορεί να υποβοηθήσουν την επίτευξη αυτού του στόχου, μέσα από την παροχή υποστήριξης και καθοδήγησης του παιδιού αναφορικά με την αναγνώριση, την επεξεργασία και τη διαχείριση του συναισθήματος. Για παράδειγμα, ο γονέας μπορεί να ωθήσει το παιδί στο να καταγράψει τα κύρια συναισθήματά του για το Γυμνάσιο και να τα συζητήσει στη συνέχεια μαζί του, εάν και το ίδιο το παιδί το επιθυμεί. Εναλλακτική δραστηριότητα η οποία αποσκοπεί στην τόνωση της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης του παιδιού στην πορεία του προς το Γυμνάσιο, υπενθυμίζοντάς του τα επιτεύγματα και τις δεξιότητές του σε όλους τους τομείς της ζωής του, θα ήταν να ζητηθεί από το παιδί να σχεδιάσει τα φύλλα ενός δέντρου και να γράψει σε αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις δεξιότητές του. Εξαιρετικής σημασίας για την συναισθηματική προσαρμογή και ετοιμότητα του παιδιού για την επερχόμενη φοίτησή του στο Γυμνάσιο είναι ο γονέας να δώσει την ευκαιρία στο παιδί να ετοιμάσει μια λίστα από αυτά που ξέρει για το Γυμνάσιο και μια λίστα γι’ αυτά που δεν ξέρει ή θα ήθελε να μάθει περισσότερα και να συζητηθούν έπειτα με τους γονείς, βοηθώντας το παιδί και πλαισιώνοντάς το, για άλλη μια φορά, με στόχο να μην οδηγηθεί σε παρερμηνείες και λανθασμένα συμπεράσματα.
Αδιαμφισβήτητα, στην ομαλή προσαρμογή των μαθητών στο Γυμνάσιο εμπεριέχεται, η επόμενη παράμετρος, της θετικής προσέγγισης και συνεχής συνεργασίας των δύο βασικότερων συστημάτων που περιβάλλουν το παιδί, αυτό της οικογένειας και αυτό του σχολείου. Ως εκ τούτου, αυτό μπορεί να εφαρμοστεί πρακτικά, μέσα από τη διευθέτηση επισκέψεων των γονέων στη σχολική μονάδα, ούτως ώστε οι γονείς να ενημερώνονται για την πρόοδο που σημειώνει το παιδί σε όλους τους τομείς ανάπτυξης και να υπάρχει αλληλοενημέρωση των προσπαθειών που γίνονται από τα δύο πλαίσια, θέτοντας κοινούς στόχους για την ευρύτερη εξέλιξη του παιδιού. Μέσα από αυτή την σύνδεση και την συνεργασία των εμπλεκομένων και το γεγονός ότι το παιδί τις βιώνει ως συμμαχία, υπάρχει άμεση συσχέτιση με την ομαλή του προσαρμογή.
Τέλος, ας μην ξεχνάμε ότι η φοίτηση των μαθητών στο Γυμνάσιο και η ομαλή τους προσαρμογή σε αυτήν, εξακολουθεί να περιλαμβάνει το παιχνίδι και δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης και συναισθηματικής αποφόρτισης. Λέξη κλειδί; Ισορροπία! Ισορροπία ανάμεσα στην προετοιμασία των εκπαιδευτικών ζητουμένων και της ενασχόλησης με άλλου είδους δραστηριότητες που θα ενισχύσουν την συναισθηματική και κατ’ επέκταση την ευρύτερη ανάπτυξη των μαθητών στο νέο δρόμο που ανοίγει για αυτούς.
*Εκπαιδευτικοί Ψυχολόγοι Λειτουργοί Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας, ΥΠΑΝ
