«Η πνευματική άνοιξη της νεότερης Ελλάδας παρουσιάζει το ίδιο τυραννισμένο και ανώμαλο διάγραμμα, που παρουσιάζει και η στρατιωτικοπολιτική της ιστορία. Ίδιες μεταπτώσεις, απότομες και αδικαιολόγητες, ίδια ικανότητα για θαύματα, παρόμοια αδυναμία στην εκμετάλλευση των επιτυχιών, αντίστοιχες μοιραίες συγκρούσεις». Με αυτά τα λόγια του Οδυσσέα Ελύτη ξεκίνησε το σεμινάριο με τίτλο «Μία ιστορία των ιδεών στο νέο Ελληνισμό», ο κ. Χρήστος Αλεξάνδρου, Επιστημονικός Συνεργάτης του Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.
Ο ομιλητής αναφέρθηκε στην αρχή στα πολιτικά παράγωγα του Διαφωτισμού, όπως ο φιλελευθερισμός, ο δημοκρατικός εθνικισμός (λαϊκή κυριαρχία), τα ατομικά δικαιώματα κα, με παράλληλη καταπολέμηση του δεσποτισμού - αυταρχισμού και της διαφθοράς που γεννούσε, του κλήρου και της αριστοκρατίας.
«Επίκεντρο ήταν ο άνθρωπος, όχι ο Θεός, όχι η θρησκευτική αυθεντία», τόνισε.
Ο κ. Αλεξάνδρου, αναφέρθηκε στη συνέχεια στον Ελληνικό Διαφωτισμό, επισημαίνοντας πως το πνευματικό κίνημα εμφανίζεται διακριτά ως «ρεύμα» κυρίως μετά το 1770. «Ο Ελληνισμός βρισκόταν σε άνοδο εδώ και κάποιες δεκαετίες, παρουσιάζοντας ραγδαία ανάπτυξη στο εμπόριο και τη ναυτιλία, με μεγάλα ανοίγματα προς την Ευρώπη. Έντονη ήταν η παρουσία των ελληνικών κοινοτήτων στη Δυτική και την Κεντρική Ευρώπη, ενώ ελληνική ήταν η lingua franca τόσο στα Βαλκάνια όσο και στην Ανατολική Ευρώπη», είπε.
Μίλησε για τον διευρυμένο ρόλο των Φαναριωτών στις Βλαχία και Μολδαβία, τον ρόλο τους ως διερμηνέων της σουλτανικής κυβέρνησης με τους Ευρωπαίους και τη συνειδητοποίηση των Ελλήνων για την «οικτρή τους κατάσταση».
Με τη Συνθήκη Κιουτσούκ – Καϊναρτζή, το 1774 ανάμεσα στην Ρωσία και την Τουρκία, ενισχύθηκε η παρουσία του ελληνικού ναυτικού, ενώ ανάμεσα στους επιφανέστερους Έλληνες διαφωτιστές συγκαταλέγονταν οι Αδαμάντιος Κοραής, Ρήγας Βελενστινλής, Άνθιμος Γαζής, Νικηφόρος Θεοτόκης, Νεόφυτος Βάμβας κά. Παράλληλα τα ιδεώδη του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού μεταφέρθηκαν στον Ελληνικό χώρο όπου οι εκφραστές του θεωρούσαν ότι εμπνέονταν και ενσάρκωναν τις αξίες των αρχαίων Ελλήνων. «Με την Γαλλική Επανάσταση οι Έλληνες διαφωτιστές αρχίζουν και οραματίζονται πιο άμεσα και συγκεκριμένα απ΄ ότι προηγουμένως, μια Ελληνική Επανάσταση – παλλιγγενεσία. Το αντιεκκλησιαστικό μένος δεν είναι τόσο έντονο στον Ελληνικό Διαφωτισμό όσο στον Ευρωπαϊκό. Εξ ού και το γεγονός ότι οι πιο πολλοί Έλληνες διαφωτιστές προέρχονταν από τις τάξεις του κλήρου. Η Εκκλησία ήταν για αιώνες ο μόνος φορέας εξουσίας αλλά και προστασίας του υπόδουλου γένους με επικεφαλείς το Πατριαρχείο και τους Φαναριώτες», επισήμανε.
Ο ομιλητής στάθηκε σε δύο εξέχουσες προσωπικότητες του Ελληνικού Διαφωτισμού, τον Ρήγα Φεραίο ( 1757 – 1833) και τον Κοραή (1748 – 1830) .
Αναφερόμενος στον Ρήγα, είπε πως αυτός ονειρευόταν πολιτειακή αλλαγή που θα επερχόταν μονάχα με επανάσταση. Πάλευε για την κοινωνική απελευθέρωση από τα ήθη της εποχής ως προς τις σχέσεις των δυο κοινωνικών φύλων, οραματιζόταν ένα πολυεθνικό κράτος, με κυρίαρχο το Ελληνικό στοιχείο, το οποίο θα καταλάμβανε τα Βαλκάνια, τα νησιά του Αιγαίου και μεγάλο μέρος της Μικράς Ασίας. Επίσης κατασφάλιση ατομικών ελευθεριών και εκσυγχρονισμένο σύστημα δικαιοσύνης. Καμία διάκριση βάση εθνικών και θρησκευτικών χαρακτηριστικών. Συμμετοχή γυναικών στην άμυνα της πατρίδας, υποχρεωτική δημόσια εκπαίδευση για όλους, νόμιμη οποιαδήποτε εξέγερση αν οι κυβερνώντες εκτρέπονταν προς την τυραννία. «Πρόβλημα όμως ήταν η συνύπαρξη τόσων διαφορετικών ομάδων. Οι Βαλκάνιοι θα έβλεπαν τους Έλληνες ως εν δυνάμει νέους κατακτητές. Ο Ρήγας παρέβλεπε τον υποβόσκοντα εθνικισμό των άλλων λαών», διευκρίνισε. Ο Ρήγας, συνελήφθη τον Δεκέμβριο του 1797 από τους Αυστριακούς, παραδόθηκε στον πασά του Βελιγραδίου, που τον φυλάκισε και τελικά τον θανάτωσε ρίχνοντας το πτώμα του στον ποταμό Σάβο.
Για τον Κοραή ο κ. Αλεξάνδρου τόνισε πως επιτέλεσε μνημειώδες έργο στην ιατρική, την κλασσική φιλολογία, τη γλωσσολογία, τη θεολογία και την πολιτική θεωρία. «Αν και εμπνεόταν από ριζοσπαστικά ουτοπικά οράματα διαφόρων Ευρωπαίων Διαφωτιστών στις θεωρήσεις του για τα Ελληνικά πράγματα, παρουσιαζόταν ως μεταρρυθμιστής λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες του υπόδουλου Ελληνισμού», επεξήγησε. «Δεν πίστευε στην αυτούσια αναγέννηση των αρχαιοελληνικών θεσμών αλλά στην προσαρμογή τους στα σύγχρονα δεδομένα όπως αυτό αναδυόταν στη Δύση, ενώ θεωρούσε ως πρότυπο εφαρμογής των διαφωτιστικών ιδεών τις Ην. Πολιτείες και την Αγγλία».
Ο Κοραής μετέφρασε και προλόγισε δεκάδες έργα αρχαίων Ελλήνων, ο λόγος του άσκησε τεράστια επίδραση στους μορφωμένους Έλληνες, πίστευε πρώτα στη μορφωτική και ηθική αναγέννηση των νέων Ελλήνων σε βάθος μισού αιώνα και προσπάθησε να καλλιεργήσει και να κωδικοποιήσει ένα πρότυπο της Ελληνικής γλώσσας. Ήταν αντίθετος στο μοναρχικό πολίτευμα και τα κληρονομημένα προνόμια της αριστοκρατίας, θεωρούσε πως δεν ήταν τόσο δύσκολο να αποκτηθεί η ελευθερία όσο το να διατηρηθεί, καθώς γι αυτό απαιτούνταν αρετή, δικαιοσύνη και σύνεση. Πρώτος έθεσε ζήτημα για ίδρυση καινούργιας, εθνικής Εκκλησίας, αποκομμένης από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ενώ φοβόταν πως όσο οι Έλληνες έμεναν ξένοι προς τον διαφωτισμό και δέσμιοι των «καλογήρων», οι φωτισμένοι Ευρωπαίοι δεν θα τους είχαν σε υπόληψη και θα ακολουθούσαν φιλοτουρκική στάση.
Ο κ. Αλεξάνδρου ολοκλήρωσε την διάλεξη του αναφερόμενος στις αντιδράσεις που προκλήθηκαν από τον διαφωτισμό. Επιχείρησε να εξηγήσει το γιατί το Φανάρι και το Πατριαρχείο Κων/πολης αντιτίθεντο στην Επανάσταση. «Πίστευαν στην άλωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας εκ των έσω και φοβούνταν τις σφαγές από την πλευρά των κατακτητών», υπέδειξε.
Στο τέλος του σεμιναρίου αυτού το κοινό έκανε πολλές ερωτήσεις στον ομιλητή. Η σειρά των διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο θα συνεχιστεί στις 6 Οκτωβρίου 2015, με θέμα «Δομές και Ιδεολογικές κατευθύνσεις του νέου Ελληνικού Κράτους».
