Σκοπός της εκπαίδευσης δεν είναι, δεν πρέπει να είναι, η προσφορά επαγγελματισμού
ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΕΤΡΟΥ*
Τις τελευταίες δεκαετίες, οι πλούσιες χώρες του κόσμου ανταγωνίζονται η μια την άλλη σε οικονομικό και τεχνολογικό επίπεδο, και επιχειρούν να προσανατολίσουν σ’ αυτόν τον ανταγωνισμό και τον νέο άνθρωπο από τη σχολική ηλικία. Αυτό σημαίνει ότι το σχολείο κινδυνεύει να χάσει την αυτονομία του. Για να μην πω ότι την έχει ήδη χάσει…Αυτό τουλάχιστον δείχνουνκαι οι τελευταίες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις που, για να προωθήσουν τους στόχους τους, μεταβάλλουν τα σχολεία σε αξιολογικά κέντρα. Αυτό ειπώθηκε άλλωστε καθαρά ήδη από διακήρυξη της Μπολόνιας του 1999: τα Πανεπιστήμια της Ευρώπης είναι ανάγκη να αναδομηθούν έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της αγοράς. Έτσι, όμως, πλήττεται το σχολείο ως κέντρο πνευματικής ανάπτυξης, ψυχαγωγίας (με την αριστοτελική έννοια) και παιδείας.
OGianniRodariτο είπε καθαρά: Το σημερινό σχολείο είναι καταναλωτικό. Αντιγράφει την καταναλωτική κοινωνία, αυτή που το γέννησε και το συντηρεί. Και τα Πανεπιστήμια, και αυτά λειτουργούν στα μέτρα της αγοράς. Αυτό ενδιαφέρει. Περιορίζοντας το χρόνο των Σπουδών και παρέχοντας τίτλους επαγγελματικής κατάρτισης θα δημιουργηθεί πολυπληθές εξειδικευμένο επιστημονικό δυναμικό που θα ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες της αγοράς εργασίας. Και η ποιότητα σχετίζεται με την ανταπόκριση που έχουν οι σπουδές στον πραγματικό κόσμο και με το ποσοστό των φοιτητών που καταφέρνουν να μορφωθούν, έτσι ώστε να υπάρχει ανταπόκριση στην αγορά εργασίας. Αυτή νομίζω πως είναι μια πολύανησυχητική αντίληψη, που τελευταία προβάλλεται όλο και περισσότερο στον ευρωπαϊκό ορίζοντα και που αφορά την ποιότητα της ποιότητας. Ακόμη όμως πιο ανησυχητική είναι και η αντίληψη για το σκοπό της Εκπαίδευσης:η «παραγωγή» ανθρώπων που θα υπηρετούν τη βιομηχανία της αγοράς και την τεχνολογία.
Ωστόσο, όλοι το ξέρουμε: Ξέρουμε ότι από τον εξαρτημένο άνθρωπο, τον καταπιεσμένο που λέει ο Freire,από αυτόν που επιδιώκει να θεραπεύσει ένα πρόβλημα χωρίς να θέλει ή να μπορεί, δεν μπορούμε να περιμένουμε τίποτα. Η «Φιλοσοφία της Παιδείας» το λέει με σαφήνεια: Αν εγκαταλείψουμε την παιδείακαι περιοριστούμε αποκλειστικά στην επαγγελματική εκπαίδευση, τότε σε λίγα χρόνια δε θα έχουμε καινούργια τεχνολογία, διότι η τεχνολογική πρόοδος προϋποθέτει βασική επιστημονική έρευνα που επιδιώκεται χωρίς βραχυπρόθεσμους ωφελιμιστικούς σκοπούς. Η επαγγελματική εκπαίδευση στενεύει τους δικούς μας ορίζοντες και μας κατευθύνει προς την εκτέλεση ενός συγκεκριμένου έργου, ενώ η παιδεία διανοίγει τους ορίζοντές μας και μας δίνει μια πλατιά, μακροπρόθεσμη προοπτική για τον κόσμο και τη ζωή μας. Άλλωστε, δεν είναι μια απλή σύμπτωση το γεγονός ότι στις κλειστές και καταπιεστικές κοινωνίες οι νέοι και οι νέες προετοιμάζονται για προκαθορισμένους ρόλους μέσα στη κοινωνία τους.
Η κυρίαρχη ιδεολογία και τα συμφέροντα της αγοράς προδιαγράφουν τον χαρακτήρα της κοινωνικής ζωής, και στις σημερινές κοινωνίες ο φόβος να υποκατασταθεί η παιδεία από την επαγγελματική εκπαίδευση είναι ολοφάνερος. Το επιχείρημα που προβάλλουν μερικοί από τους υποστηρικτές αυτής της θέσης έχει περίπου ως εξής: Είναι φανερό ότι οι νέοι πολίτες πρέπει να κερδίζουν τα προς το ζην συμβάλλοντας στην οικονομική πρόοδο της κοινωνίας τους. Για να ενταχθούν όμως στην οικονομική ζωή της χώρας τους, πρέπει να αποκτήσουν τις ειδικές γνώσεις και τις δεξιότητες που απαιτεί η εργασία τους. Η γενική μόρφωση, λένε, που παίρνουν οι νέοι μέσα στο σχολείο δεν είναι εξειδικευμένη και συνεπώς δεν εξυπηρετεί τις τρέχουσες ανάγκες της κοινωνίας τους. Πρέπει, επομένως, να αντικατασταθεί με την εξειδικευμένη επαγγελματική κατάρτιση. Το επιχείρημα όμως αυτό δείχνει απλώς ότι οι απόφοιτοι των σχολείων γενικής Εκπαίδευσης χρειάζονται κάποια, συνήθως βραχυπρόθεσμη επαγγελματική εκπαίδευση, για να μπορούν να ενταχθούν στους παραγωγικούς μηχανισμούς της κοινωνίας τους. Δεν αποδεικνύει ότι η παιδεία πρέπει να υποκατασταθεί από την επαγγελματική εκπαίδευση.
Σκοπός, λοιπόν, της εκπαίδευσης δεν είναι, δεν πρέπει να είναι, η προσφορά επαγγελματισμού. Σκοπός της εκπαίδευσης οφείλει να είναι η προσφορά παιδείας, δηλαδή μόρφωσης. Και μορφωμένος δεν είναι ο άνθρωπος των γνώσεων, αλλά ο άνθρωπος του οποίουόλες οι δυνάμεις και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά έχουν διαμορφωθεί από τη γνώση, από την αισθητική, από την ηθική και από τα άλλα επιτεύγματα του πολιτισμού. Προπάντων δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι το κεφάλι του παιδιού δεν είναι δοχείο, για να το γεμίζουμε με τις γνώσεις και ύστερα να το μετρούμε με τα περίφημα αξιολογικά τεστ, παρά είναι, θα μας πει ο Πλούταρχος στο «Περί του ακούειν», σπίρτο, που περιμένει τον σπινθήρα για ν’ανάψει. Γράφει: «Ο νους, άλλωστε, δεν έχει ανάγκη για παραγέμισμα, σαν να ήταν αγγείο, αλλά, όπως το ξύλο, απλώς από προσάναμμα,το οποίο δημιουργεί την ορμή προς την αναζήτηση και την έφεση για την κατάκτηση της αλήθειας.» (48C)
Σήμερα εδώ συζητούμε κατά πόσο μπορεί να υπάρχει εκπαίδευση χωρίς παιδεία ή κατά πόσο μπορεί να υπάρχει εκπαίδευση χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τα παιδιά και τον παιδικό χρόνο. Στις πανεπιστημιακές Σχολές Επιστημών Αγωγής, σε ό,τι αφορά τη Φιλοσοφία, συνήθως προτείνεται ως μάθημα η Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης ή της Παιδείας. Ωστόσο, σχετικά πρόσφατα –τουλάχιστον μιλώντας για τον ελληνικό χώρο-- προτείνεται ακόμη ένα «μάθημα», η «Φιλοσοφία για Παιδιά» ή «Φιλοσοφία με Παιδιά». Εδώ, σύμφωνα και με το σχετικό κείμενο που εξέδωσε πρόσφατα η Unesco, το ζητούμενο δεν είναι πλέον η Φιλοσοφία ως μάθημα στο σχολείο, αλλά η Φιλοσοφία ως διαλογικός τρόπος σκέψης στο ελεύθερο σχολείο. Και ένα ελεύθερο σχολείο, πέραν της επαγγελματικής κατάρτισης, δείχνει τον τρόπο της ζωής: ένα τρόπο, που είναι απαιτητικός και μεθοδικός, αλλά που συνάμα παραμένει ελεύθερος…
*Αναπληρωτής Καθηγητής Επιστημών Αγωγής Πανεπιστήμιο Λευκωσίας
*Εισήγηση στη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας "Εκπαιδευση χωρίς Παιδεία;"
