ΤΟΥ ΜΑΡΙΝΟΥ ΒΟΥΚΗ*
Η αειφόρος ανάπτυξη (sustainability) ορίζεται ως «η ανάπτυξη εκείνη, η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακινδυνεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες».
Ο όρος «αειφόρος»πρωτοεμφανίστηκε στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και υιοθετήθηκε από τη δασοπονία. Αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη μέθοδο διαχείρισης του δάσους, κατά την οποία «όταν αφαιρείται από το δάσος … όγκος ξύλου ίσος ή και λιγότερος με αυτόν που έχει παραχθεί κατά το θεωρούμενο διάστημα, λέγεται ότι το δάσος αειφορεί» (Σακιώτης, 2003 στο Αγγελίδης Ζ., Παπαδοπούλου Π., Αθανασίου Χρ., επιμ., 2004).
Ετυμολογικά, προέρχεται από το αεί+φέρω, (φέρω για πάντα) που ορίζει τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον.
Ποιος ο ρόλος των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων (ΑΕΙ) και ποιες είναι οι ευθύνες τους στη διαμόρφωση των αντιλήψεων και των δράσεων των πολιτών σχετικά με την αειφόρο ανάπτυξη;
Τα ΑΕΙ θεωρούνται ο χώρος συγκέντρωσης της γνώσης και της σύνδεσης της με τον πολιτισμό και την κοινωνία. Οι ενδιαφερόμενοι για απόκτηση γνώσεων σε οποιαδήποτε επιστήμη, μπορούν να αποτείνονται στο Πανεπιστήμιο (Παν-Επιστήμες) από το οποίο δύνανται να αποκτήσουν τις απαραίτητες γνώσεις για περαιτέρω ενασχόληση με την επιστήμη αυτή. Ο ρόλος των ΑΕΙ στην ευρύτερη κοινωνία είναι πολύπλευρος και δεν είναι στατικός. Μεταβάλλεται διαρκώς με βάση το περιβάλλον και την ανάλυση των διαθέσιμων πόρων (AmyScottMetcalfe, 2006).
Η ομάδα διοίκησης των ΑΕΙ, ως «καπετάνιος» του «πλοίου της γνώσης», οφείλει να αφουγκράζεται τις τρέχουσες συνθήκες του περιβάλλοντος και τις ανάγκες της κοινωνίας που ανήκει και να οδηγεί το «πλοίο της γνώσης» στην κατεύθυνση που θα μεγιστοποιεί το κοινωνικό όφελος. Ο «καπετάνιος», θα πρέπει να καθορίζει αλλά και να αναπροσαρμόζει, όταν οι συνθήκες το απαιτούν, τους βραχυπρόθεσμους, μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους ώστε να συνάδουν με την αποστολή του ΑΕΙ.
Η δημιουργία παιδείας στην κοινωνία για περιβαλλοντική (πράσινη) συνείδηση, είναι πολύ σημαντικό να ενσωματώνεται στο σχέδιο δράσης των ΑΕΙ. Η πράσινες πολιτικές θα πρέπει να εφαρμοστούν πρώτα-πρώτα μέσα στην ίδια την πανεπιστημιακή κοινότητα. Θα πρέπει να δημιουργηθούν οι κατάλληλες υποδομές και να προσφερθεί η ανάλογηεπιμόρφωση ώστε οι φοιτητές, οι ακαδημαϊκοί και το διοικητικό προσωπικό να δούνε με διαφορετικό φακό τον όρο «αειφόρος ανάπτυξη» και να τους δοθεί η δυνατότητα να αλλάξουν, προς όφελος του περιβάλλοντος (αλλά και των μελλοντικών γενεών, όπως εξυπακούεται από τον ορισμό της αειφόρου ανάπτυξης) κάποιες παλιές κακές συνήθειες. Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό, ότι οι εφαρμογές πράσινων πολιτικών δεν έχουν όφελος μόνο για το περιβάλλον και τις μελλοντικές γενιές, αλλά ενδεχομένως να έχουν και άμεσο οικονομικό όφελος για το ίδιο το ΑΕΙ. Συνήθως, η δημιουργία κατάλληλης υποδομής και περιβαλλοντικής συνείδησης κοστίζει λιγότερα από τα οικονομικά και άλλα οφέλη που προκύπτουν για το ΑΕΙ και την ευρύτερη κοινωνία. Η πράσινη πολιτική δεν περιορίζεται μόνο στο σχεδιασμό πράσινων κτηρίων ή την εξοικονόμηση φυσικών πόρων. Αντιθέτως, επεκτείνεται στην αφοσίωση του ΑΕΙ στη χρησιμοποίηση μόνο ανανεώσιμων πηγών ενέργειας αναγνωρίζοντας τα οικονομικά και οικολογικά οφέλη χωρίς συνάμα να διαβρώνονται οι στόχοι και η αποστολή του ΑΕΙ (University of California feasibility study for green policy, 2003).
Η σημερινή κοινωνία της γνώσης, υπαγορεύει στα ΑΕΙ να πράξουν πολύ περισσότερα από τα πιο πάνω, ώστε να δημιουργήσουν τους αυριανούς ηγέτες που θα ακολουθήσουν το πράσινο όραμα και θα δράσουν ως καταλύτες αλλαγής στην κοινωνία.
Η αειφόρος ανάπτυξη απαιτείεπαναπροσδιορισμό κάθε διάστασης τουχώρουστον οποίο ζούμε: χώρος ως φυσικός, ενημερωτικός, κανονιστικόςκαιθεσμικός. Τα ΑΕΙλειτουργούν ως «εργαστήρια που ζουν» για την καινοτομία και είναι ζωτικής σημασίας για τηνπροώθησητης αειφορίαςστο αστικό περιβάλλονμας. Επιπρόσθετα, τα ΑΕΙ επηρεάζουν το περιβάλλον μας μέσω της εκπαίδευσης και της έρευνας, τις φυσικές δομές τους και των πειραματικών τεχνολογικών εφαρμογών που κεντρίζουν την καινοτομία και σχηματίζουν κοινωνικές αφορμίσεις.
Οι ενέργειες που θα πρέπει να ακολουθήσουν τα ΑΕΙ για να πετύχουν τη διαμόρφωση των αντιλήψεων και των δράσεων των πολιτών σχετικά με την αειφόρο ανάπτυξη μπορούν να συνοψιστούν στους ακόλουθους πέντε πυλώνες:
1. Διδασκαλία: Περιλαμβάνει σχετικά προγράμματα σπουδών όλων των βαθμίδων σπουδών (Διδακτορικό, Μάστερ, Προπτυχιακό) καισχετικά μαθήματα οποιουδήποτε προγράμματος σπουδών (κάθετη ενσωμάτωση). Η στρατηγική της κάθετης ενσωμάτωσης, που εφαρμόζεται συνήθως στα προπτυχιακά προγράμματα οικονομικών, διασφαλίζει τη ρητή αναφορά της αειφόρου ανάπτυξης και την ενσωμάτωση της στο πρόγραμμα διδασκαλίας. Υπάρχει όμως ο κίνδυνος να ερμηνευθεί ως πρόσθετο μάθημα και σαφώς διαχωρισμένο από τα υπόλοιπα.
Για την αντιμετώπιση της πιο πάνω αδυναμίας, μπορεί να εφαρμοστεί η οριζόντια ενσωμάτωση. Σύμφωνα με αυτή τη στρατηγική, οι αρχές της αειφόρου ανάπτυξης ενσωματώνονται σε υπάρχοντα μαθήματα άσχετα με την αειφόρο ανάπτυξη. Έχει εφαρμοστεί σε προγράμματα κατάρτισης των εκπαιδευτικών και της νοσηλευτικής.Η στρατηγική αυτή,διασφαλίζει ότι η αειφόρος ανάπτυξη θεωρείται ως ένα πλαίσιο δεξιοτήτων και ότι τα στοιχεία της ενσωματώνονται σε κάθε μάθημα. Ωστόσο, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα προαιρετικό στοιχείο και η ενσωμάτωση στο πρόγραμμα σπουδών δεν είναι εξασφαλισμένη.
Ως εκ τούτου, προκύπτει η τρίτη στρατηγική ενσωμάτωσης η οποία συνδυάζει τις δύο προαναφερθέντες στρατηγικές. Προϋποθέτει μια σιωπηρή ενσωμάτωση στοιχείων αειφορίας σε κάθε μάθημα και την εισαγωγή ενός (ή περισσοτέρων) μαθήματος (-ων) με σαφή έμφαση στην αειφόρο ανάπτυξη. Η στρατηγική αυτή εφαρμόστηκε, μεταξύ άλλων, στα προπτυχιακά προγράμματα της μαιευτικής και της εφαρμοσμένης τεχνολογίας των πληροφοριών. Το πλεονέκτημα αυτής της συνδυασμένης στρατηγικής έναντι των άλλων είναι ότι εξασφαλίζει ένα σαφές πλαίσιο για τη διαμόρφωση των ικανοτήτων για την αειφορία. Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να προσεχθεί ο κίνδυνος της υπερβολής.
2. Έρευνα: Περιλαμβάνει συμμετοχές του Ακαδημαϊκού/Ερευνητικού προσωπικού του ΑΕΙ σε ερευνητικά προγράμματα σχετικά με την αειφόρο ανάπτυξη, δημιουργία σχετικών ερευνητικών κέντρων, έρευνα με σκοπό τη δημιουργία σχετικών προγραμμάτων σπουδών και μαθημάτων (κάθετη ενσωμάτωση), καθώς επίσης και έρευνα με σκοπό την ενσωμάτωση σχετικών αρχών σε υπάρχοντα μαθήματα (οριζόντια ενσωμάτωση).
3. Διαδικασίες/Λειτουργίες: Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, όλες τις ενέργειες για ελαχιστοποίηση κατανάλωσης/σπατάλης νερού, χαρτιού, ενέργειας και ελαχιστοποίηση εκπομπών CO2 εντός του χώρου του ΑΕΙ που προκύπτουν μέσα από τις καθημερινές λειτουργίες/διαδικασίες του οργανισμού. Μερικά παραδείγματα είναι τα ακόλουθα: αναθεώρηση του συστήματος θέρμανσης, κλιματισμού και φωτισμού του ΑΕΙ με σκοπό τη μείωση κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας, δημιουργία κέντρων ανακύκλωσης, μελέτη για εφαρμογή πράσινων οροφών, προώθηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, πρόγραμμα συντήρησης στόλου κλιματιστικών και άλλων ηλεκτρικών συσκευών, ενσωμάτωση οικολογικών κριτηρίων στις αγορές εξοπλισμού, ενθάρρυνση χρήσης ηλεκτρονικών συγγραμμάτων και ηλεκτρονικής υποστήριξης μαθημάτων, δημιουργία πράσινων εργαστηρίων.
4. Κουλτούρα: Περιλαμβάνει όλες τις δράσεις εθελοντισμού, διοργάνωση σχετικών εσωτερικών διαγωνισμών, σύσταση ομάδων εργασίας και περιβαλλοντικής λέσχης με στόχο την ευαισθητοποίηση των φοιτητών και των εργαζόμενων στο ΑΕΙ και τα προγράμματα ανακύκλωσης που δημιουργούν μια κουλτούρα φιλική προς το περιβάλλον. Περιλαμβάνει επίσης την προώθηση εναλλακτικών μεθόδων μετακίνησης (π.χ. ποδήλατα και ηλιακά τετράκυκλα) εντός του χώρου του ΑΕΙ, σε περίπτωση όπου μιλάμε για μεγάλες εκτάσεις (campuses), καθώς επίσης και την παροχή κινήτρων στους εργαζόμενους του ΑΕΙ για ενέργειες φιλικές προς το περιβάλλον (π.χ. carsharing/pooling, ελαχιστοποίηση κατανάλωσης/σπατάλης νερού,χαρτιού, ενέργειας και ελαχιστοποίηση εκπομπών CO2 εντός και εκτός του χώρου του ΑΕΙ). Τέλος, δε θα μπορούσε να παραληφθεί η δημιουργία κώδικα περιβαλλοντικής δεοντολογίας προς εθελοντική υπογραφή από τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας.
5. Ανοίγματα προς την κοινωνία: Περιλαμβάνει όλες τις ενέργειες που πραγματοποιούν τα ΑΕΙ για σκοπούς επιμόρφωσης / εκπαίδευσης της κοινωνίας σε σχέση με την αειφόρο ανάπτυξη. Μερικές από αυτές είναι τα συνέδρια, τα σεμινάρια, οι ομιλίες, η παροχή πράσινων υποτροφιών, η συνεργασία με πράσινες επιχειρήσεις και η διοργάνωση άλλων διαφόρων εκδηλώσεων (π.χ. πράσινα γεύματα ανοιχτά προς το κοινό, μέρα της γης, μέρα του δέντρου, greennetworking, μέρα ανακύκλωσης, μέρα δεντροφύτευσης).
*Προϊστάμενος Γραφείου Εκπαίδευσης, Σχολή Μοριακής Ιατρικής Κύπρου Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου
(marinosv@cing.ac.cy)
