ΤΩΝ ΛΕΩΝΙΔΑ ΧΑΤΖΗΛΟΪΖΟΥ ΚΑΙ ΜΙΧΑΛΗ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ*
Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι ένα πρόβλημα των σύγχρονων κοινωνιών. Πρόκειται εξάλλου για ένα από τα μείζονα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση της Κύπρου και έχει επισημανθεί πολλάκις. Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός αναφέρεται στην έλλειψη της ικανότητας να χρησιμοποιεί το άτομο τις γνώσεις που του παρέχει το σχολείο έτσι ώστε να ενταχθεί ομαλά και να λειτουργήσει αποτελεσματικά στο κοινωνικό σύνολο στο οποίο ανήκει[1]. Είναι σαφές πως η αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού απαιτεί ολοκληρωμένη πολιτική αντιμετώπισης εκ μέρους της Πολιτείας με απαραίτητη τη διαφοροποίηση της στήριξης που λαμβάνουν οι μαθητές με αυξημένο ρίσκο αναλφαβητισμού. Στην Κύπρο η πρακτική που ακολουθείται είναι η διεξαγωγή έρευνας σε μαθητές Γ΄ και Στ’ τάξης Δημοτικού. Όπως αναφέρεται από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, «ο εντοπισμός των μαθητών με μεγάλη πιθανότητα να μείνουν λειτουργικά αναλφάβητοι μέχρι το τέλος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης παρέχει τη δυνατότητα στο Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού να δημιουργήσει έγκαιρα, παρεμβατικά προγράμματα στήριξης των παιδιών αυτών ώστε να μπορέσουν να αποκτήσουν τις κατάλληλες γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες που τους είναι απαραίτητες για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας[2]». Πέρα από τον εντοπισμό των μαθητών στις προαναφερθείσες τάξεις, δεν εφαρμόζεται κάποιο παρεμβατικό πρόγραμμα για θεραπεία του προβλήματος στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Με αφορμή την περίπτωση της Κύπρου, αξίζει να παρατεθούν, οι πολιτικές άλλων χωρών σχετικά με το θέμα και να αναδειχθούν οι πρακτικές-πολιτικές που εφαρμόζονται εκεί. Το 2012 εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ετοιμάστηκε από μία ομάδα ειδικών στον αλφαβητισμό, μία αναφορά που απευθυνόταν στους ηγέτες των κρατών, στις κυβερνήσεις, στους γονείς, στους εκπαιδευτικούς, στις επιχειρήσεις και στην ευρύτερη κοινωνία. Η αναφορά αυτή αναλύει τη σημασία του αλφαβητισμού, αναφέρει καλές πρακτικές σε διάφορες χώρες και εισηγείται τρόπους αντιμετώπισης του αναλφαβητισμού για κάθε ηλικία. Πιο κάτω καταγράφονται οι κυριότερες εισηγήσεις που αναφέρονται στη συγκεκριμένη αναφορά και αφορούν στην ηλικία από τη γέννηση του παιδιού μέχρι την ηλικία που αποφοιτά από το Δημοτικό Σχολείο.
Μικρά παιδιά (πριν το Δημοτικό): Οι βασικές δεξιότητες των ενηλίκων καθορίζονται σε μεγάλο μέρος από τα πρώτα χρόνια ζωής. Μερικά παιδιά είναι αρκετά τυχερά να ζουν σε σπίτια όπου υπάρχει αγάπη για τη γλώσσα, όπου η ανάγνωση ιστοριών και τα τραγούδια αποτελούν κομμάτι της στοργικής σχέσης ανάμεσα στο παιδί και τους γονείς. Όμως, πολλά παιδιά δε μεγαλώνουν σε τέτοια περιβάλλοντα. Πολλά παιδιά που η οικογένειά τους βρίσκεται σε μειονεκτική θέση, είναι ήδη πιο πίσω από τους συμμαθητές τους με την ένταξή τους στο σχολείο, με αποτέλεσμα να παραμένουν σε μειονεκτική θέση, για όλη τους τη ζωή. Τι εισηγείται όμως αυτή η έκθεση για τα μικρά παιδιά;
- Η ανάπτυξη του αλφαβητισμού σε αυτή την ηλικία απαιτεί ένα οικογενειακό περιβάλλον πλούσιο σε αναγνωστικό υλικό. Η ύπαρξη βιβλίων στο σπίτι οικογενειών που δεν έχουν την οικονομική ευχέρεια να αγοράσουν μπορεί να τις βοηθήσει σημαντικά. Παράλληλα όμως με την παροχή βιβλίων, πρέπει να δίνεται και πρακτική καθοδήγηση στους γονείς οι οποίοι πρέπει να ενθαρρύνονται να διαβάζουν στα παιδιά τους.
-Η αξιολόγηση διαδραματίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στη στήριξη των παιδιών. Μέσω γλωσσικής αξιολόγησης κατά τα πρώτα χρόνια ένταξης των παιδιών στο σχολικό περιβάλλον, οι νηπιαγωγοί μπορούν να γνωρίζουν και να λάβουν υπόψη τους τις ατομικές ανάγκες του κάθε μαθητή. Οι μαθησιακές δυσκολίες μπορούν να έχουν πολύ απλά αίτια τα οποία αν αντιμετωπισθούν νωρίς μπορεί να αποτραπεί η μεγέθυνσή τους στο μέλλον. Αυτές οι αξιολογήσεις μπορούν να ακολουθήσουν το παράδειγμα διαφόρων προγραμμάτων υγείας όπως τον έλεγχο ακοής, όρασης, ομιλίας και να προσφέρουν την απαραίτητη στήριξη στα παιδιά που χρειάζονται βοήθεια για να ξεπεράσουν τις δυσκολίες τους.
-Πρόσβαση σε υψηλού επιπέδου εκπαίδευση και φροντίδα από την ηλικία των τεσσάρων είναι απαραίτητη. Τα παιδιά που αρχίζουν το σχολείο από τέτοια ηλικία επιδεικνύουν γλωσσικά, γνωστικά, κοινωνικά και συναισθηματικά οφέλη καθώς και καλύτερες δεξιότητες αλφαβητισμού. Παιδιά που βρίσκονται σε μειονεκτική κοινωνικο-οικονομική θέση έχουν τα περισσότερα να κερδίσουν από την πρόσβασή τους σε υψηλού επιπέδου εκπαίδευση από τέτοια ηλικία.
Παιδιά στο Δημοτικό: Αυτή η ηλικία είναι κρίσιμη για την αντιμετώπιση των κενών που υπάρχουν στην ανάπτυξη των παιδιών, αφού είναι ήδη ορατά από την ηλικία που τα παιδιά αρχίζουν το δημοτικό σχολείο. Οι δυσκολίες των παιδιών που δεν έτυχαν στήριξης πριν να ενταχθούν στο σχολείο μεγαλώνουν με την ένταξή τους. Ακόμα και παιδιά που έτυχαν κάποιας μορφής στήριξης πριν να ενταχθούν στο σχολικό περιβάλλον, παύουν να τυγχάνουν στήριξης, με την ένταξή τους στο σχολείο.
- Η παρέμβαση σε μικρή ηλικία είναι και η πιο αποτελεσματική. Τα παιδιά πρέπει να τυγχάνουν στήριξης από τα πρώτα τους χρόνια στο σχολικό περιβάλλον. Όταν οι δυσκολίες εντοπίζονται από την προδημοτική εκπαίδευση, είναι αδήριτης σημασίας να υπάρχει επικοινωνία και συνεργασία με το δημοτικό σχολείο, έτσι ώστε η στήριξη να αρχίζει από πολύ νωρίς, με την ένταξη του παιδιού στο δημοτικό.
- Οι μαθητές με ρίσκο αναλφαβητισμού δεν μπορούν να τα αντιμετωπίσουν χωρίς την κατάλληλη στήριξη. Κάθε μαθητής με δυσκολίες στην ανάγνωση και στη γραφή πρέπει να τυγχάνει εξατομικευμένης στήριξης, ένας προς ένα ή σε μικρές ομάδες, μέχρι να μπορέσει να φτάσει στο επίπεδο των συμμαθητών του.
- Οι μαθητές με ρίσκο αναλφαβητισμού είναι μια ανομοιογενής ομάδα, γι' αυτό μία ενιαία μαθησιακή προσέγγιση δεν μπορεί να πετύχει για όλους. Παιδιά αυτής της ηλικίας ωφελούνται από διάφορες μεθόδους διδασκαλίας οι οποίες πρέπει να προσαρμόζονται στο επίπεδο του κάθε παιδιού. Οι αποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί πρέπει να έχουν την αυτονομία να εφαρμόζουν τέτοιες μεθόδους με βάση τις ανάγκες του μαθητή. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας πρέπει να τυγχάνουν διαμορφωτικής αξιολόγησης με την ένταξή τους στα σχολεία. Συχνή διαμορφωτική αξιολόγηση κατά τη διάρκεια του δημοτικού σχολείου θα διασφαλίσει πως οι μαθησιακές δυσκολίες θα εντοπιστούν και πως οι μαθητές θα τύχουν στήριξης με βάση τις ανάγκες τους. Έτσι, θα αποτραπεί η αποφοίτηση μαθητών από το Δημοτικό με ρίσκο αναλφαβητισμού.
- Η εξατομικευμένη διδασκαλία είναι πιο αποτελεσματική όταν γίνεται από εκπαιδευτικούς με ειδική εκπαίδευση στην αναγνώριση και την αντιμετώπιση δυσκολιών στην ανάγνωση, δρώντας ταυτόχρονα ως "πυρήνες" για τους υπόλοιπους δάσκαλους. Οι εκπαιδευτικοί αυτοί μπορούν να εκπαιδευτούν στα πλαίσια του πτυχίου τους ή στα πλαίσια της στήριξης που τυγχάνει η σχολική μονάδα.
- Για να επιτευχθεί ο στόχος όλα τα παιδιά να αναπτύξουν τις ικανότητες της ανάγνωσης και της γραφής, το κενό ανάμεσα στους γονείς που έχουν τις δεξιότητες και τις γνώσεις να στηρίξουν τα παιδιά τους και αυτούς που δεν τις έχουν, πρέπει να εξαφανιστεί. Οι γονείς που δεν έχουν τα απαραίτητα εφόδια πρέπει να τύχουν στήριξης έτσι ώστε να μάθουν τη "γλώσσα του σχολείου". Προγράμματα που προσφέρουν στήριξη σε αυτούς τους γονείς τους βοηθούν να επιτελέσουν το έργο τους πιο αποτελεσματικά. Αυτά τα προγράμματα δίνουν έμφαση σε όλη την οικογένεια, όπου οι γονείς ταξιδεύουν ξανά στον κόσμο της γλώσσας, μαζί με τα παιδιά τους.
Συνοψίζοντας, οφείλουμε να τονίσουμε τη σημασία της έγκαιρης διάγνωσης του ρίσκου αναλφαβητισμού, από την Προσχολική ηλικία, καθώς και τη συχνή αξιολόγηση της προόδου του μαθητή καθ' όλη τη διάρκεια της φοίτησής του στο σχολείο. Η διάγνωση όμως, χωρίς την κατάλληλη "θεραπεία" δεν μπορεί να οδηγήσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Πρέπει οι μαθητές αυτοί να τυγχάνουν στήριξης άμεσα, με τον εντοπισμό των μαθησιακών δυσκολιών. Η στήριξη αυτή πρέπει να παρέχεται σε εξατομικευμένο επίπεδο, από άτομα τα οποία να έχουν τύχει της κατάλληλης εκπαίδευσης. Ταυτόχρονα, οφείλουμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας τον παράγοντα οικογένεια. Το κράτος οφείλει να στηρίξει τις οικογένειες που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση, παρέχοντάς τους τα κατάλληλα εφόδια αλλά και την απαραίτητη εκπαίδευση για να μπορούν να στηρίξουν τα παιδιά τους. Επίσης, η ΕΕ τονίζει τη σημασία της παροχής ποιοτικής εκπαίδευσης και φροντίδας από την ηλικία των τεσσάρων.
Αν και το Υπουργείο Παιδείας με την πρόσφατη επιστολή του στην ΠΟΕΔ[3] φαίνεται να λαμβάνει σοβαρά υπόψη του το θέμα, εντούτοις κάποιες από τις εισηγήσεις που αναφέρονται δε συνάδουν με τις εισηγήσεις της ΕΕ. Για παράδειγμα αν και γίνεται αναφορά για διάγνωση του ρίσκου αναλφαβητισμού από το Νηπιαγωγείο, δεν επεξηγείται πώς θα γίνεται η διάγνωση και ποια θα είναι η παρέμβαση. Παράλληλα, γίνεται αναφορά για διορισμό σχολικών βοηθών με αγορά υπηρεσιών σε σχολεία που παρουσιάζουν υψηλό ποσοστό παιδιών με ρίσκο αναλφαβητισμού και παράλληλη επιμόρφωση των δασκάλων σε αυτά τα σχολεία. Η ΕΕ τονίζει την ανάγκη εξατομικευμένης στήριξης των παιδιών από καταρτισμένο προσωπικό. Το βέλτιστο και το πιο οικονομικό (μακροπρόθεσμα) θα ήταν η αποτελεσματική επιμόρφωση μόνιμου προσωπικού έτσι ώστε να αναλαμβάνουν τη στήριξη των παιδιών αυτών. Με την αγορά υπηρεσιών είτε θα καλούνται άτομα τα οποία δεν έχουν επιμορφωθεί να παρέχουν στήριξη, είτε αν τύχουν επιμόρφωσης θα είναι ασύμφορο για το κράτος επειδή συνεχώς γίνεται "ανακύκλωση" των ατόμων που εργάζονται με αγορά υπηρεσιών και θα πρέπει κάθε φορά να τυγχάνουν επιμόρφωσης νέα άτομα. Ταυτόχρονα, όσον αφορά το καθεστώς εργοδότησης με αγορά υπηρεσιών, έχει επισημανθεί πολλές φορές πως δημιουργεί σοβαρότατα προβλήματα σε σχέση με τους όρους εργασίας του προσωπικού και την υλοποίηση της εκπαιδευτικής τους αποστολής. Επιπρόσθετα, μαθητές με ρίσκο αλφαβητισμού που έτυχε να φοιτούν σε σχολείο που δεν υπάρχουν πολλά παιδιά με τέτοιο ρίσκο, δε θα τύχουν οποιασδήποτε στήριξης. Τέλος, δε γίνεται καμία αναφορά στη στήριξη των γονέων οι οποίοι είτε δεν έχουν την οικονομική ευχέρεια να στηρίξουν τα παιδιά τους, είτε τις απαραίτητες γνώσεις.
Η μείωση του ποσοστού των λειτουργικά αναλφάβητων πολιτών είναι ένας από τους στόχους που έχει θέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση και η εν λόγω έκθεση γράφτηκε για να αποτελέσει οδοδείκτη στα κράτη μέλη για την επίτευξή του. Ευελπιστούμε πως το Υπουργείο Παιδείας θα λάβει σοβαρά υπόψη του τις εισηγήσεις της, για το καλό των παιδιών.
*Λεωνίδας Χατζηλοΐζου, Γ.Α. ΠΟΕΔ, Γεν. Οργ. Γραμματέας Α.Κί.ΔΑ
*Μιχάλης Αλεξόπουλος, Μέλος Δ.Σ. ΠΟΕΔ, Γεν. Γραμματέας Α.Κί.ΔΑ
