ΤΗΣ ΛΙΑΝΑΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ*
Ισοσθενής Ενσυναίσθησηκαι Συνέδριο για τον Δεύτερο Στόχο της σχολικής χρονιάς 2016-2017 «Η ευαισθητοποίηση κατά του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας και η προώθηση της ισότητας και του σεβασμού»(1η Φεβρουαρίου 2017)
Λέξεις-κλειδιά: Ισοσθενής ενσυναίσθηση, «Δεν Ξεχνώ».
Στην δεύτερη κεντρική ομιλία με τίτλο « Ρατσισμός, μισαλλοδοξία, «Δεν ξεχνώ»: αντιφάσεις και καινούρια ανοίγματα», ο Καθηγητής ΜιχαλίνοςΖεμπύλας κατάθεσε μια ποιοτική ανάλυση περιεχομένου της πολυεπίπεδα διευρυμένης μεταανάγνωσης του «Δεν Ξεχνώ». Κατάθεσε τις πολυπρισματικές προεκτάσεις της σημασιολογίας του στον τόπο ( όπου τόπος, το συγκείμενο) και στον χρόνο (όπου χρόνος, το εκπαιδευτικό σήμερα). Το καινούριο άνοιγμα, είναι η διασύνδεση του «Δεν Ξεχνώ» με την καλλιέργεια της Αρετής της Ενσυναίσθησης στην εκπαίδευση. Την αντιλαμβάνομαι και τηνταυτοποιώ, ως την Ισοσθενή Ενσυναίσθηση.Δεν ξέρω πόσο εύκολο ή πόσο δύσκολο μπορεί να είναι το εξαίσιο, όντως, εγχείρημα. Καταθέτω επ΄αυτού μια Παραδοχή και δύο Ερωτήματα:
α) Παραδοχή 1.Για να διδάξω ανθρωπιστικού τύπου αξίες σε ένα Εκπαιδευτικό Σύστημα, προϋποτίθεται όχι μόνο η συμβατή προς την ιδεολογία του συγκείμενου επιλογή του τύπου του Αναλυτικού Προγράμματος, αλλά και η πολιτική βούληση αυτού του συγκειμένου. Δεν θα μπορούσα να ισχυριστώ καν την εισαγωγή αξιών που αναδεικνύουν τη μοναδικότητα του ανθρώπινου προσώπου ως ύψιστη αξία, σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα, όπου το συγκείμενο στο οποίο αναπτύσσεται θα αντιστρατευόταν τέτοιες αξίες: ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, λόγου χάρη. Για να επιτύχω τον υποθετικό αρχικό στόχο μου, την εισαγωγή της ενσυναίσθησης στην εκπαίδευση, επιλέγω ως εφαλτήριο πραγμάτωσης, το Ανθρωπιστικό – Προοδευτικό Μοντέλο Αναλυτικού Προγράμματος (McNeil,1985:11).
Οφείλω να διευκρινίσω στο σημείο αυτό ότι εμβαπτίζω την έννοια της ενσυναίσθησης στο πλαίσιο της κοινωνικής συνυπευθυνότητας. Κάνω λόγο για την έννοια της κοινωνικής περιχώρησης της ενσυναίσθησης σε ένα οριζόντιο σχεσιακό άξονα, του οποίου όλα τα πρόσωπα-σημεία δεν έχουν ταυτόσημη προπαίδεια (σθένος). Συνεπώς, δεν μπορώ να θέσω όλα τα σημεία του άξονα σε μια κλίνη ιδεολογικής aprioriταύτισης. Το θεωρώ ανενεργό ατόπημα αποποινικοποίησης κάθε αίσθησης προσωπικής ευθύνης. Τίποτα στην κοινωνική σφαίρα δεν είναι «μαγικό», όπως τίποτα δεν υπερθεματίζει τη «χαλαρή συγχώρεση» της αγγλίδας φιλοσόφου PatriciaWhite (2002)[1]. Απαιτείται η ανθρώπινη συνεργασία και η ελεύθερη βούληση από τις δυο πλευρές στην περίπτωση της συγχώρεσης (ως ενσυναίσθησης) του κάθε θύτη προς το κάθε θύμα. Στην περίπτωση αυτή, η παρουσία της ισοσθενούς ενσυναίσθησηςκινεί τα νήματα αποκλείοντας την επαναφορά σχάσης (Μνήμης). Τι θα πει ισοσθενής ενσυναίσθηση; Ας τοπαραθέσω για σκοπούς κατανόησηςδιαδραστικά: σκηνοθετώ μια εικονική επανασύνδεση δυο προσώπων που τα χωρίζει η διαφορά (η Μνήμη). Το ένα βρίσκεται ακίνητο στο σημείο Α και το δεύτερο επίσης σε στάση ακινησίας στην αντίθετη ακριβώς κατεύθυνση, στο σημείο Β. Το πρώτο βήμα προς συνεύρεση και μείωση της απόστασης ΑΒ δεν γίνεται με πρωτοβουλία αποκλειστική του ενός εκ των δύο προσώπων. Δημιουργώ κίνηση στην εικόνα μου. Αυτό που θα παρατηρήσω, είναι πως η ταχύτητα του βηματισμού του Α και του Β στην κάλυψη της δεδομένης απόστασης προς συνεύρεση των «στρατοπέδων» δεν θα είναι ποτέ η ίδια. Αυτό οφείλεται στο υποστατικό σθένος (βεβαρημένο εμπειρικά παρελθόν, η Μνήμη). Το σημαντικό είναι πως η έξοδος από το Εγώ βρίσκεται στην υλοποιημένη ήδη κίνηση προς ενσυναίσθηση.
β) Τα δύο ερωτήματα
Ερώτημα 1: είναι η ενσυναίσθηση Αρετή και αν νοείται τέτοια, μπορεί σε τελευταία ανάλυση να ενταχθεί ως Αξία στα Αναλυτικά μας Προγράμματα; Τι μπορώ να διδάξω – αν μπορώ τελικά- για την ενσυναίσθηση στο δέκτη της αγωγής; Σε ποια ηλικία; Σε ποια βαθμίδα; Τι υποστηρίζει η ψυχολογία για τη συναίσθηση βιωματικής ενσυναίσθησης; Ποιο είναι, τέλος, το δικό μου ηθικό οπλοστάσιο Αξιών; Έχω φιλοσοφικά και ηθικά μορφοποιήσει στο μυαλό μου την Έννοια, τις ηθικές ή κοινωνιολογικές συνεπαγωγές διδασκαλίας της ενσυναίσθησης στην εκπαιδευτική πράξη;
Αποζητώντας μια φιλοσοφική ταυτοποίηση της έννοιας ενσυναίσθηση ως έρεισμα προς απάντηση των προβληματισμών μου, έχω καταλήξει στο συμπέρασμα πωςμια τέτοια ταυτοποίηση καθίσταται από δύσκολή ως παρακινδυνευμένη. Ο βαθμός δυσκολίας στην ακριβήαπόδοση, τη μη ασφαλή σε ένα και μόνο ορισμό, πηγάζει από κάτι που διαισθητικά θεωρώ ότι το έχω αποσαφηνίσει στο μυαλό μου κατά την εξεταστική πορεία. Έχω αποσαφηνίσει δηλαδή, πως η ιδεολογική απόκλιση που καθιστά δυσχερή την ασφαλή απόδοση του περιεχομένου του όρου, είναι καθ-όλου άσχετη με τα βιώματα, την προπαίδεια, τον ιδεολογικό πυρήνα προέλευσης, τα ερεθίσματα και την ανθρωπολογίατην αναπόδραστα επιρρεπή σε υποκειμενισμό του κάθε ειδικού. Είναι απόλυτα φυσικό η διαπραγμάτευση της έννοιας να οδηγεί σε ερμηνευτικές προσεγγίσεις που αντικατοπτρίζουν το διαφορετικό θεωρητικό υπόβαθρο των ειδικών, υποδηλώνοντας τη σχέση του καθενός με τον Εαυτό και τον Άλλο, το Άτομο και το Πρόσωπο. Το είμί έναντι τινόςενσυναισθητικά, είναι σε τελευταία ανάλυση, δεκτικό ποικίλων προσεγγίσεων.
Ερώτημα 2. Δύναμαι να συνδέσω την ενσυναίσθηση με την υπόδυσηρόλου απόδοσης συγχώρεσης; Ουσιοποιός διαφοροποίηση στη φιλοσοφική απόδοση της έννοιας της συγχώρεσης (forgiveness) παρατηρείται στα φιλοσοφικά λεξικά. Σε αυτά ο ερευνητής συναντά ερμηνείες αποκλίνουσες. άλλες υποσκελίζουν την εσωτερικότητα προβάλλοντας τη δικανική πλευρά της έννοιας - ως εκ τούτου αποστασιοποιούνται από την ουσία, όπως η ερμηνευτική προσέγγιση του Blackburn (1994)[2]. Άλλες επιχειρούν μια πιο διαισθητική προσέγγιση, όπως αυτή των Murphy και Humpton (1988)[3] όπου η συγχώρεση (forgiveness) και το έλεος /ευσπλαχνία (mercy) θεωρούνται ομότιμες αρετές σε τουλάχιστο σε θεωρητικό επίπεδο:
«Η συγχώρεση εμπεριέχει την υπερνίκηση του θυμού και της μνησικακίας. Το έλεος-ευσπλαχνία εμπεριέχει την αναχαίτιση της ανάπτυξης της σκληρότητας που κάποιος έχει το κάθε δίκιο και δικαίωμα να επιβάλλει. Και τα δύο επιτρέπουν τη θεραπεία, αλλά αρκετές κριτικές βλέπουν τη θεραπεία τέτοιας μορφής να κοστίζει αρκετά[4]».
Υποστηρίζω ότι μεταξύ των όρων συγχώρεση και ενσυναίσθηση, πλανάται ραφιναρισμένη και μια άλλη ειδοποιός διαφορά.Αυτή πηγάζει από τη διαφορά αφόρμησης των κινήτρων. Η έννοια της ενσυναίσθησης,αν δε φορτιστεί εξαρχής αναφορικά, αν δηλαδή δεν αποτελέσει καρπό αγαπητικής υπέρβασης προς την καλή αλλοίωση ενός δημιουργικού σμπαραλιάσματος του Εγώ, αυτοαναιρείται.Είναι λοιπόν ψυχολογημένα δυνατόν να διδαχθεί η συνειδητοποιημένη ενσυναίσθηση στη Δημοτική εκπαίδευση και στηνπρώτη τάξη του Γυμνασίου, όταν η Επιστήμη της Ψυχολογίας έρχεται και τονίζει πως είναι αδύνατον μέχρι και την ηλικία των 13 ετών το παιδί να ενσυναισθανθεί, μη μιμητικά;
Η απάντηση για έναν ειδικό της Αγωγής είναι καταφατική με πολλά ίσως ερωτηματικά. Όχι αβασάνιστα. Καταφατική, ως προς το σημείο της προεργασίας τουλάχιστον των ψυχολογικών αντιστάσεων στη μη ενσυναίσθηση. Αντιστάσεις στην αλλοτρίωση, ως τη στιγμή που το παιδί θα βρεθεί στο στάδιο συναισθηματικής ετοιμότητας που θα δεχτεί (συνειδητά) την ενσυναίσθηση ως ψυχολογημένο πλέον μηχανισμό. Η προσοχή όμως είναι απαραίτητο να εστιαστεί στην πορεία της προεργασίας και σίγουρα δεν αποτελεί έργο μόνο του εκπαιδευτικού συστήματος μα συγκειμενικό παράγωγο Περιστάσεων
[1]White, P. (2002). What Should We Teach Children About Forgiveness? JournalofPhilosophyofEducation 36 (1) pp. 57-67.
[2]Στο TheOxfordDictionaryofPhilosophy, η έννοια forgiveness αποδίδεται ως εξής: « Το να συγχωρέσεις κάποιον είναι να παραιτείσαι, να απαρνείσαι το θυμό, τη μνησικακία ή άλλες αντιδράσεις που να δικαιολογούν τέτοιες απομακρύνσεις. Το φιλοσοφικό πρόβλημα είναι ότι μελετώνται περισσότερο από ότι αυτές αξίζουν. Η συμβουλή του ιερού Αυγουστίνου: μισώ την αμαρτία αλλά όχι τον αμαρτωλό, εισηγείται ένα αντικειμενικό και άλλο τόσο απρόσωπο τρόπο αντιμετώπισης του αμαρτωλού, όπως δηλαδή οι κακές πράξεις συνδέονται ατυχώς με το φορέα» (σελίδα 142).
[3]«Το να συγχωρέσεις κάποιον σημαίνει να τον κρατάς απαλλαγμένο από το αδίκημα, έστω και εάν στη δική του σκέψη εξακολουθεί να υπάρχει η αναγνώριση της υπαιτιότητας του πταίσματος. Είναι ίσως χρήσιμη η τακτική αυτή να αναπτυχθεί από αυτούς που επηρεάστηκαν οι ίδιοι από την αδικία. Η πράξη της συγχώρεσης εμπερικλείει την άρνηση στην επίρριψη βάρους. Αν και αποτελεί ουσιώδες συστατικό της γνήσιας διαπροσωπικής φιλίας, εντούτοις δεν εντοπίζεται σε ευρεία κλίμακα στην ηθική». (TheOxfordCompanionToPhilosophy,1995: 284).
[4]Concise Routledge Encyclopedia of Philosophy pp. 288-289.
