Αρχαία Ελληνικά: η πολιτισμική σημασία τους

ΤΟΥ ΔΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΞΕΝΗ*

Fair Greece! Sad relic of departed worth!

Immortal, though no more! though fallen, great!

Λόρδος Βύρων 1812

Είναι γνωστό ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο από τον Σεπτέμβριο του 2014 οι μαθητές ήδη από το δημοτικό έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθούν αρχαία ελληνικά. Ιδού πώς παρουσίασε τη σχετική απόφαση της Βρετανικής κυβέρνησης η εφημερίδα TheGuardian:

From 2014 onwards, students aged 7 to 11 will be required to reach a high standard of written and spoken communication in one of seven languages, including: French, German, Italian, Mandarin, Spanish, Latin and Greek.[1]

Η καλλιέργεια της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι ένα ιστορικό δεδομένο σε όλη την Ευρώπη, ενώ, κάθε φορά που κυβερνήσεις της Ευρώπης καταβάλλουν προσπάθειες να υποβιβάσουν τα αρχαία ελληνικά στα εκπαιδευτικά τους συστήματα, προκαλείται θύελλα διαμαρτυριών και οι προσπάθειες συνήθως ναυαγούν.[2] Πώς εξηγείται όμως το τεράστιο κύρος που έχουν τα αρχαία ελληνικά στην Ευρώπη;

Τα αρχαία ελληνικά έχουν αναμφίβολα ασκήσει μεγάλη επίδραση στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Επειδή όμως η πλευρά αυτή είναι γνωστή σε όλους, κρίνεται σκόπιμο εδώ να γίνει σύντομη αναφορά σε μιαν άλλη, εξίσου σημαντική ή και πιο σημαντική, πλευρά των αρχαίων, την πολιτισμική τους σπουδαιότητα. Τα αρχαία ελληνικά είναι απαραίτητα για ουσιαστική γνωριμία με τον πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας. Και γιατί ενδιαφέρει αυτός τους Ευρωπαίους; Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, ως γνωστόν, μέσω της διείσδυσής του στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία από τον 2^ο αι. π.Χ. και μετέπειτα και μέσω της επίδρασής του στους ουμανιστές της Αναγέννησης έχει σφραγίσει τον πολιτισμό όλης της Ευρώπης. Άρα η γνώση των αρχαίων ελληνικών οδηγεί σε τελευταία ανάλυση τους Ευρωπαίους στην πληρέστερη κατανόηση του εαυτού τους. Αναφέρουμε ενδεικτικά τέσσερεις τομείς όπου η ελληνική επίδραση επί του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι εντονότατη:

(1) Πολιτικά οι Ευρωπαίοι είμαστε υπόχρεοι στην αρχαία Αθήνα. Στην αρχαία Αθήνα, στην περίοδο της δημοκρατικής ζωής (508-322 π.Χ.), υλοποιήθηκε για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία η αυτοσύσταση του ανθρώπινου υποκειμένου ως ελεύθερου και αυτεξούσιου όντος, ικανού να καθορίσει την πορεία της ζωής του χωρίς εξάρτηση από καταπιεστικές δομές και με αίσθηση ότι μπορεί να επηρεάσει την πορεία της κοινότητάς του μέσα από αυτόνομη πολιτική δράση.

(2) Στον διανοητικό και επιστημολογικό τομέα, οι Ευρωπαίοι είμαστε στραμμένοι στην Ιωνία του 6^ου αι. π.Χ. Εκεί εμφανίστηκε για πρώτη φορά η ορθολογική εξήγηση του κόσμου, η ορθολογική σκέψη γενικότερα, η οποία σηματοδότησε την απαρχή της στροφής του ανθρώπου στις δικές του γνωστικές ικανότητες και την απομάκρυνσή του από τρόπους σκέψεως ελεγχόμενους από το ιερατείο ή την πολιτική εξουσία ή τον μύθο ή τη δύναμη της παράδοσης.

Πέρα όμως από τον δημοκρατικό τρόπο οργάνωσης της πολιτικής ζωής και το ορθολογικό σύστημα σκέψης, η σύγχρονη Ευρώπη οφείλει στους αρχαίους Αθηναίους και (3) τις φιλελεύθερες αντιλήψεις της για το δικαίωμα του καθενός να ζει την προσωπική του ζωή με τον τρόπο που ο ίδιος επιλέγει. Ιδού πώς περιγράφει ο μέγας Περικλής στον αριστουργηματικό και διάσημο Επιτάφιο Λόγο του (Θουκ. 2.37.2-3) την ανεκτικότητα που επιδεικνύουν οι πολίτες της δημοκρατικής Αθήνας απέναντι στους συμπολίτες τους:

«Και όχι μόνον εις τον δημόσιόν μας βίον πολιτευόμεθα με πνεύμα ελευθέριον, αλλά και εις την αναμεταξύ μας καθημερινήν επικοινωνίαν είμεθα ελεύθεροι καχυποψίας, διότι δεν αγανακτούμεν εναντίον των άλλων δι' όσα πράττουν χάριν της ευχαριστήσεώς των, ούτε προσλαμβάνομεν απέναντί των φυσιογνωμίαν σκυθρωπής αποδοκιμασίας, η οποία δεν ζημιώνει αληθώς, πληγώνει όμως. Αλλ' ενώ εις τας ιδιωτικάς μας σχέσεις αποφεύγομεν να φαινώμεθα δυσάρεστοι…» (μτφρ. Ε. Βενιζέλου)

ἐλευθέρως δὲ τά τε πρὸς τὸ κοινὸν πολιτεύομεν καὶ ἐς τὴν πρὸς ἀλλήλους τῶν καθ᾽ ἡμέραν ἐπιτηδευμάτων ὑποψίαν, οὐ δι᾽ ὀργῆς τὸν πέλας, εἰ καθ᾽ ἡδονήν τι δρᾷ ἔχοντες, οὐδὲ ἀζημίους μέν, λυπηρὰς δὲ τῇ ὄψει ἀχθηδόνας προστιθέμενοι. ἀνεπαχθῶς δὲ τὰ ἴδια προσομιλοῦντες…

Απόγονοι της αρχαίας Ελλάδας είμαστε και (4) σε πολλές αισθητικές μαςπροτιμήσεις και καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Η αρχιτεκτονική των ευρωπαϊκών πόλεων, οι λογοτεχνικές μας φόρμες, η αντίληψη που έχουμε για το θέατρο δίδουν αψευδή μαρτυρία περί τούτου.

Ποιο όμως είναι το πρακτικό όφελος αυτής της γνώσεως των ελληνικών πολιτισμικών στοιχείων που είναι κοινά ανάμεσα στους ευρωπαϊκούς λαούς; Η ψυχολογία διδάσκει ότι αν αισθάνεσαι ότι έχεις κοινά σημεία με κάποιον και μάλιστα αυτά τα κοινά σημεία τα έχεις συνειδητοποιημένα, αρχίζεις σιγά σιγά να τον εμπιστεύεσαι. Και αν τον εμπιστεύεσαι, αρχίζεις σιγά σιγά να συνεργάζεσαι μαζί του. Το ίδιο ισχύει και για τους λαούς. Ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας έχει συνδέσει όλους τους Ευρωπαίους σε μια ενότητα, σε μια «πολιτισμική κοινή». Επομένως επάνω στην κοινή βάση των αρχαιοελληνικών πολιτισμικών στοιχείων μπορεί να στερεωθεί η πανευρωπαϊκή εμπιστοσύνη, η συναντίληψη και η συνεργασία. Αφού λοιπόν προκύπτει τέτοιο όφελος από την ύπαρξη αυτής της «πολιτισμικής κοινής», θα πρέπει αυτή διαρκώς να επιβεβαιώνεται και να καλλιεργείται μέσα από την παιδευτική διαδικασία, ειδικά σε περιόδους όπου δοκιμάζεται η εμπιστοσύνη μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών.

Βέβαια τα στοιχεία που έχουμε ως Ευρωπαίοι κρατήσει από την αρχαία Ελλάδα (και ασφαλώς δεν είναι μόνο τα τέσσερα που αναφέρουμε εδώ) δεν θα πρέπει να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι τα πάντα στην αρχαία Ελλάδα ήταν αξιομίμητα. Δεν εξιδανικεύουμε την αρχαία Ελλάδα – αυτό άλλωστε θα σήμαινε ότι την τοποθετούμε σε ένα ανιστορικό πλαίσιο και επομένως θα μειώναμε τη σπουδαιότητα των επιτευγμάτων της. Έχουμε σαφή αντίληψη ότι πολλά στοιχεία του βίου της, όπως η δουλεία και άλλες μορφές καταναγκαστικής εργασία, η μη παροχή πολιτικών δικαιωμάτων σε γυναίκες κτλ., δεν είναι αξιομίμητα. Ωστόσο, και στα στοιχεία όπου εμείς διαφέρουμε ριζικά από τους αρχαίους Έλληνες, η σύγκρισή μας μαζί τους μας επιτρέπει να δούμε με καθαρή ματιά τις ιδιαιτερότητες που χαρακτηρίζουν εμάς και τις ιδιαιτερότητες που χαρακτήριζαν εκείνους και να συνειδητοποιήσουμε –με τη βοήθεια της «γενεαλογικής ανάλυσης», όπως θα ζητούσε ο Michel Foucault– ότι αυτές οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες δεν είναι αναπόφευκτες αλλά κατασκευάσματα συγκεκριμένων ιστορικών συνθηκών. Επομένως εδραιώνεται η πεποίθηση ότι οι ισχύουσες σε κάθε περίοδο αντιλήψεις και πρακτικές δεν είναι οι μόνες δυνατές επιλογές που υπάρχουν και διανοίγεται στις συνειδήσεις των ανθρώπων η προοπτική της ιστορικής κριτικής και της αναθεώρησης αξιών, θεσμών, συμπεριφορών κτλ.

Συνοψίζουμε: τα αρχαία ελληνικά είναι απαραίτητα για την πρόσβασή μας στα κείμενα εκείνα που μας βοηθούν να ανακαλύψουμε τις ρίζες του ευρωπαϊκού εαυτού μας αλλά και για την πρόσβασή μας στα κείμενα εκείνα που μας βοηθούν να αντιληφθούμε πόσο διαφορετικοί είμαστε από τους αρχαίους Έλληνες. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση το όφελος είναι τεράστιο.

Εδώ όμως προκύπτει το ερώτημα: δεν θα μπορούσαν τα κείμενα αυτά να διδάσκονται από μετάφραση και όχι στο πρωτότυπο στους μαθητές μας; Η μετάφραση αναμφίβολα είναι μια σπουδαία διαδικασία και σημαντικό όργανο διαπολιτισμικής επικοινωνίας, και κατά τούτο θα πρέπει να έχει θέση και ρόλο στη διδασκαλία του αρχαίου κόσμου. Εξ άλλου ο διδακτικός χρόνος δεν επαρκεί, για να διδάξει κανείς στο πρωτότυπο όλα τα πιο πάνω σημαντικά κείμενα. Ωστόσο η μετάφραση επ’ ουδενί δεν μπορεί να αντικαταστήσει την πρωτότυπη γραφή. Ας θυμηθούμε τον Γιώργο Σεφέρη:

εκείνο που έχουμε στις μεταφράσεις των ποιημάτων δεν είναι διόλου μια προσέγγιση προς το έργο όπως γράφτηκε, αλλά ο καρπός της επιμειξίας δυο φυσιογνωμιών, που μοιάζει θλιβερά κάποτε με την οικογένεια του μεταφραστή (Θ. Έλιοτ, Έρημη Χώρα, μετάφρ. Γ. Σεφέρη, Aθήνα: Ίκαρος 1973[3], σ. 16).

Κατόπιν των ανωτέρω, η πρόταση, την οποία με κατάπληξη πληροφορηθήκαμε, σχετικά με την κατάργηση της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας από το πρωτότυπο στα Γυμνάσια της ΕΛΛΑΔΑΣ(!!!) δεν χρήζει σχολιασμού. Ενίσχυση και βελτίωση των μεθόδων διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών, ΝΑΙ. Ας επιτρέψουμε στους νέους μας να μετέχουν ουσιαστικά στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, να κινούνται με άνεση και οικειότητα σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο και να συνεργάζονται απρόσκοπτα και με αυτοπεποίθηση με τους άλλους Ευρωπαίους.