Η Εκπαίδευση και η Παιδεία αποτελούν ασύμπτωτες έννοιες με διαφορετικές ερμηνείες και στόχους.
ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΤΑΛΙΑΔΩΡΟΥ*
Το εννοιολογικό περιεχόμενο της λέξης «παιδεία» είναι πλουσιότατο και πολυσύνθετο. Μια απλή απόκτηση γνώσεων δεν είναι βέβαια παιδεία. Αλλά και μια εκπαίδευση σε κάποιο ειδικό τομέα για επαγγελματικούς σκοπούς, δεν είναι επίσης παιδεία. Σύμφωνα με το Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών της UNESCO «παιδεία είναι η πνευματική και ηθική αγωγή των νέων. Η διάπλαση της διάνοιας και του χαρακτήρα, με την παροχή συστηματικής μόρφωσης στα Σχολεία».
Η παιδεία αποσκοπεί στην πνευματική και ψυχική καλλιέργεια του ανθρώπου. Η παιδεία είναι ευρύτερη έννοια της εκπαίδευσης. Η παιδεία είναι η αγωγή των μαθητών, δηλαδή η ανάπτυξη του ψυχικού κόσμου των, του ήθους, των μορφών συμπεριφοράς των και γενικότερα η ανάπτυξη και άσκηση όλων των πλευρών της προσωπικότητας τους, που δεν έχουν σχέση με τη γνώση.
Πολύ εύστοχα ο συνταγματικός νομοθέτης στο ελληνικό Σύνταγμα του 1975 (άρθρο 16 παράγραφος 2) τονίζει τα εξής: «Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλαση τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες».
Η εκπαίδευση ή το εκπαιδευτικό σύστημα είναι η παιδεία που παρέχει το σχολείο, σε όλες τις βαθμίδες και μορφές του.
Το σχολείο και η εκπαίδευση γενικότερα θα πρέπει να αποβλέπουν όχι μόνο στην παροχή γνώσεων και στην καλλιέργεια της νόησης των μαθητών, αλλά και στη μόρφωση, τη διαμόρφωση της προσωπικότητας, στη διάπλαση του χαρακτήρα τους και εν γένει διαπαιδαγώγησή τους.
Η παιδεία και ειδικότερα η εκπαίδευση είναι, πράγματι, μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες κάθε οργανωμένης πολιτείας. Θα έλεγα ότι η παιδεία είναι μια δημόσια λειτουργία μείζονος εθνικής σημασίας και ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπίζεται με υπευθυνότητα μακριά από πειραματισμούς, προχειρότητες αλλά και από δογματισμούς.
Η σύγχρονη κυπριακή εκπαίδευση πρέπει να στοχεύει σε δύο βασικούς άξονες:
Πρώτο στα πλαίσια της Ενωμένης Ευρώπης οι νέοι μας θα πρέπει όχι μόνο να αποφύγουν τον κίνδυνο της εθνικής αλλοτρίωσης αλλά να αποβούν δημιουργικοί φορείς και εκφραστές της ελληνικής παιδείας και γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού. Η κοινωνία μας μπορεί να έχει χαρακτηριστικά πολυπολιτισμικής κοινωνίας δεν μπορεί, όμως, η παιδεία μας να υποβαθμίζει την ταυτότητα του μέγιστου τμήματος του Κυπριακού λαού που είναι ελληνική. Η καλλιέργεια και ανάπτυξη της δικής μας ταυτότητας δεν σημαίνει εθνικισμό. Σημαίνει καλλιέργεια των αξιών του πολιτισμού και της παράδοσής μας, στέρεη γνώση της ιστορίας μας και γενικότερα αυτογνωσία. Επιδίωξή μας πρέπει να είναι η διαμόρφωση νέων ελεύθερων και δημοκρατικών, ικανών να βιώνουν και να πραγματώνουν τις ανθρωπιστικές αξίες του πολιτισμού μας.
Ο δεύτερος άξονας είναι η προσαρμογή της εκπαίδευσης μας στις προκλήσεις που έχουμε μπροστά μας ως ισότιμα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο νέος μας θα πρέπει να έχει τα εφόδια να ανταγωνιστεί στα δεδομένα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και στις απαιτήσεις της κοινωνίας της πληροφορικής και του διαδικτύου.
Ως συνεχιστές ενός πολιτισμού που δημιούργησε τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας οφείλουμε να καλλιεργήσουμε και να αναπτύξουμε την κλασική παιδεία. Είναι για αυτό που είδαμε με ιδιαίτερη ικανοποίηση στο Νέο Ωρολόγιο Πρόγραμμα του Γυμνασίου, το οποίο εφαρμόζεται από την περσινή σχολική χρονιά, την αύξηση των ωρών διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών, οι οποίες τα τελευταία τριάντα χρόνια συνεχώς συρρικνώνονταν.
Κλασική παιδεία είναι η παιδεία που παρέχεται στους νέους μέσω των μορφωτικών αγαθών, τα οποία αντλούμε από τα κείμενα των αρχαίων κλασικών, Ελλήνων και Ρωμαίων. Η κλασική παιδεία στοχεύει στην επαφή του μαθητή με τον κόσμο των ιδεών του αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού. Παράλληλα όμως οι αρχαίοι Έλληνες αγάπησαν με πάθος τη φύση, τον αθλητισμό, τη ζωή και την καλλιτεχνική – αισθητική δημιουργία. Άρα η μελέτη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας θα πρέπει να στοχεύει και στη γνώση του τρόπου ζωής των αρχαίων Ελλήνων. Τον κόσμο των Αρχαίων θα πρέπει να τον πλησιάζουμε όχι μόνο με την καρδιά, αλλά και με το μυαλό.
Έτσι θα ήταν χρήσιμο και παραγωγικό το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών να πάρει εργαστηριακή και ερευνητική μορφή, δίνοντας στον μαθητή τη δυνατότητα να ερευνήσει, να δημιουργήσει, να αυτενεργήσει βοηθώντας τον να σχηματίσει μια σφαιρική εικόνα του αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού.
Είναι απαραίτητο ο μαθητής να πάρει κάποια γνώση του ελληνικού λόγου σε όλη την κλίμακα και τις μορφές της ιστορικής διαδρομής του. Γιατί:
1) Είναι προς όφελος του νεοελληνικού λόγου να εμπλουτίζεται διαρκώς με όλη την ελληνική γλωσσική παράδοση. Χάρη στη συστηματική αναστροφή με τον αρχαίο ελληνικό λόγο, η νεοελληνική γλώσσα, που μέχρι τους χρόνους της Ελληνικής Επανάστασης ήταν πολύ φτωχή, εμπλουτίστηκε σε βαθμό ώστε να υπηρετεί ικανοποιητικά τη σύγχρονη λογοτεχνία, την επιστήμη, τη διοίκηση και τις εκφραστικές ανάγκες της καθημερινής ζωής μας.
2) Η μελέτη της εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας αποτελεί και αυτό ένα σημαντικό μορφωτικό αγαθό.
3) Οι αρχαίοι συγγραφείς αποτελούν πολύτιμη εθνική παρακαταθήκη.
Η αρχαία ελληνική γλώσσα αυτή καθεαυτή δεν είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία του γλωσσικού ζητήματος. Υπεύθυνοι είναι αυτοί που είτε θέλησαν να τη νεκραναστήσουν είτε να την απαρνηθούν.
Η εκπαίδευσή μας πρέπει να ανοίξει παράθυρα προς την κοινωνία. Είναι απαραίτητη η προσαρμογή και ο εκσυγχρονισμός των αναλυτικών προγραμμάτων της. Ζούμε στην εποχή των ραγδαίων επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων. Ζούμε στην εποχή των νέων παιδαγωγικών προσεγγίσεων και για αυτό χρειάζεται η αναγκαία προσαρμογή της καθημερινής εκπαιδευτικής μας δράσης.
Τα σχολεία μας θα πρέπει να στοχεύουν στην κοινωνικοποίηση των νέων μας. Πρέπει να αναπτυχθούν ειδικά προγράμματα που να υλοποιούν αυτό τον στόχο. Τέτοια προγράμματα είναι τα προγράμματα κοινωνικής ένταξης, περιβαλλοντικής συνείδησης, τα προγράμματα υγείας, τα προγράμματα περιορισμού της νεανικής παραβατικότητας, τα προγράμματα θεατρικής παιδείας κ.ά.
Η σχολική μονάδα θα πρέπει να αυτονομηθεί διοικητικά και οικονομικά και να αφεθεί να αναπτύξει τις δημιουργικές πρωτοβουλίες της με βάση τις ιδιαιτερότητές της και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μαθητικού πληθυσμού της.
Οι μέθοδοι διδασκαλίας πρέπει να εκσυγχρονιστούν και από δασκαλοκεντρικές να γίνουν μαθητοκεντρικές με νέα προσέγγιση των μαθητών μας από μέρους των εκπαιδευτικών μας. Η διδασκαλία πρέπει να εκσυγχρονισθεί και με την ευρύτερη εισαγωγή της χρήσης των νέων οπτικοακουστικών μεθόδων.
Ο σημερινός εκπαιδευτικός καλείται να καθοδηγήσει τους μαθητές του σε νέους κόσμους, σε νέους τρόπους σκέψεις σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Να τους μάθει να συνυπάρχουν και να συμβιώνουν με άλλους λαούς, άλλους πολιτισμούς και άλλες κοινωνικοθρησκευτικές αντιλήψεις.
Το έργο του σημερινού εκπαιδευτικού δεν περιορίζεται στη μετάδοση γνώσεων. Πρέπει να γίνει καθοδηγητής και εμπνευστής των μαθητών του. Για να μπορέσει να ανταποκριθεί στα νέα του καθήκοντα και στις προσδοκίες των μαθητών του χρειάζεται ο ίδιος αδιάκοπη επιμόρφωση. Για αυτό θα πρέπει το Υπουργείο Παιδείας και γενικότερα η Πολιτεία μας να επενδύσει ουσιαστικά στην συστηματική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών παρέχοντας τις αναγκαίες προϋποθέσεις και τους απαραίτητους οικονομικούς πόρους.
Κάθε ανθρώπινη προσπάθεια θα πρέπει να τυγχάνει αξιολόγησης, για να γίνονται κατά διαστήματα οι αναγκαίες διορθωτικές κινήσεις και η προσπάθεια να καθίσταται πιο αποδοτική και αποτελεσματική. Το υφιστάμενο σύστημα αξιολόγησης των εκπαιδευτικών κατά γενική ομολογία είναι αναχρονιστικό και άδικο. Πιστεύουμε στην ανάγκη υιοθέτησης ενός νέου συστήματος αξιολόγησης των εκπαιδευτικών που θα στηρίζεται σε αντικειμενικά και μετρήσιμα κριτήρια για να αναδεικνύεται ο αξιοκρατικός χαρακτήρας του, θα προστατεύει το κύρος και την αξιοπρέπεια του εκπαιδευτικού.
Η εκπαιδευτική διαδικασία μπορεί να γίνει αποτελεσματική και αποδοτική αν εδράζεται στη σωστή σχέση εκπαιδευτικού και μαθητή. Συστατικό στοιχείο αυτής της ορθής σχέσης είναι ο αλληλοσεβασμός και η αλληλοεκτίμηση των δύο συνιστώσων του εκπαιδευτικού γίγνεσθαι. Δυστυχώς τον τελευταίο καιρό γινόμαστε μάρτυρες φαινομένων που υπονομεύουν το κύρος και την αξιοπρέπεια των εκπαιδευτικών.
Η μείωση του κύρους και της αξιοπρέπειας των εκπαιδευτικών κατά κύριο λόγο υπονομεύει την ίδια την εκπαιδευτική πράξη. Η ευθύνη του Υπουργείου Παιδείας είναι ιδιαίτερα σημαντική στη διαφύλαξη και προστασία της αξιοπρέπειας των εκπαιδευτικών λειτουργών του.
Μια άλλη κοινωνική συνιστώσα που εν δυνάμει μπορεί να ενισχύσει τον παιδευτικό ρόλο του σχολείου είναι οι γονείς. Η οικογένεια και το σχολείο είναι δυο παράμετροι που, η καθεμιά με τον τρόπο και τον ρόλο της, ασκούν μεγάλη επίδραση πάνω στην ψυχοπαιδαγωγική ανάπτυξη του παιδιού και την κοινωνικοποίησή του. Οι γονείς, η οικογένεια, έχουν τη δυνατότητα να συμβάλουν τα μέγιστα στην επιτυχία των στόχων της παιδείας και της εκπαίδευσής μας. Τα μεγάλα κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα των καιρών μας - βία, νεανική παραβατικότητα, ναρκωτικά - επιβάλλουν τη στενή συνεργασία οικογένειας και σχολείου. Παρόλο που οι Κύπριοι γονείς δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των παιδιών τους, η μόνη επαφή των περισσοτέρων με το σχολείο είναι κάποιες συναντήσεις που έχουν με τους εκπαιδευτικούς των παιδιών τους, συνήθως όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα ή όταν παίρνουν τους βαθμούς τους. Δυστυχώς, πολλοί γονείς δεν αποβλέπουν στην παιδευτική διάσταση του σχολείου, αλλά το αντιμετωπίζουν ως ένα απλό όχημα εξασφάλισης υψηλών βαθμών και ενός καλού απολυτήριου, εισιτηρίου για την τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Η σχολική πειθαρχία δεν είναι μόνο προϋπόθεση και αναγκαία συνθήκη, για να μπορέσει η εκπαίδευση να πραγματώσει τους στόχους της, αλλά ταυτόχρονα είναι και βασικός στόχος του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Αντικρίζουμε θετικά την προσπάθεια εκσυγχρονισμού και εξορθολογισμού των κανονισμών που διέπουν το θέμα της λειτουργίας των Δημοσίων Σχολείων μας. Πιστεύουμε πως, εκτός από τους ελάχιστους μαθητές με προβληματική συμπεριφορά, δικαιώματα έχει και η πλειοψηφία των μαθητών μας, που έχουν έφεση για μάθηση. Γι’ αυτό, η διασφάλιση των απαραίτητων συνθηκών μάθησης κρίνεται αναγκαία.
Σε ένα κόσμο γεμάτο απαιτήσεις και νέες προκλήσεις η προχειρότητα, η αναποφασιστικότητα, η απουσία εκπαιδευτικού οράματος δεν έχουν θέση. Το σχολείο θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως χώρος παροχής όχι απλών γνώσεων αλλά πρώτιστα ως χώρος παιδείας και καλλιέργεια ανθρωπιστικών αξιών.
Οφείλουμε να δώσουμε στα παιδιά μας την ευκαιρία και τη δυνατότητα να αποδείξουν ότι μπορούν να σταθούν ισότιμα στο διεθνές και ευρωπαϊκό σκηνικό της Κύπρου μας.
Τους το χρωστάμε, αλλά και το αξίζουν.
*Πρόεδρος της ΟΕΛΜΕΚ
*Εισήγηση στη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας "Εκπαίδευση χωρίς Παιδεία;"
