ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΧΟΠΛΑΡΟΥ*
Σήμερα είναι η επέτειος των εκατό χρόνων της αρμενικής γενοκτονίας. Πριν από λίγες μέρες η κυπριακή Βουλή ποινικοποίησε την άρνηση της. Δεν είναι η πρώτη χώρα που ποινικοποιεί, υπό αυτή την έννοια, την άποψη. Οι λεγόμενοι «νόμοι της μνήμης» έχουν συζητηθεί έντονα σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, με πιο γνωστή και εκτεταμένη τη συζήτηση στη Γαλλία. Ήδη από το 1990 ο γαλλικός νόμος Gayssot ποινικοποίησε την άρνηση των αποφάσεων του δικαστηρίου της Νυρεμβέργης. Το 2001, στη Γαλλία πάλι, ο νόμος Taubira χαρακτηρίζει το δουλεμπόριο και τα σκλαβοπάζαρα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και με ειδική διάταξη εφιστά την προσοχή της σχολικής ιστορίας και της ιστορικής έρευνας στη μνημόνευση του φαινομένου. Η άρνηση του Ολοκαυτώματος θεωρείται έγκλημα σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Αυστρία, Λιθουανία, Σλοβενία και Τσεχία, τις γράφω από μνήμης). Πιο πρόσφατα, σειρά έχει πάρει η ποινικοποίηση της άρνησης της γενοκτονίας των Αρμενίων. Τέλη του 2003 ποινικοποίησε την άρνηση της αρμενικής γενοκτονίας η Ελβετία, το 2004 η Σλοβακία, με ποινή φυλάκισης πέντε χρόνων.
Πού είναι το πρόβλημα, μπορεί κάποιος να ρωτήσει καλοπροαίρετα. Η αναγνώριση της θυσίας ή της αδικίας, δεν είναι το πρώτο βήμα για να επουλωθούν οι τραυματικές μνήμες μιας κοινότητας; Όσοι εξάλλου κλείνουν τα μάτια και σιωπούν μπροστά στις εθνοκαθάρσεις και στις γενοκτονίες, δεν είναι σαν να καταδικάζουν τα θύματα για δεύτερη φορά; Τι πιο σωστό από την ψήφιση ενός νόμου που αποδίδει σε ένα έγκλημα τον χαρακτηρισμό που του αξίζει; Εξάλλου, οι νομοθέτες που αποφασίζουν ότι πρέπει να τιμωρείται η διαστρεβλωμένη ερμηνεία ή οι αποσιωπήσεις της Ιστορίας, δεν δρουν κατά κάποιο τρόπο και αποτρεπτικά για τους πιθανούς επίδοξους θύτες; «Ποιος θυμάται την αρμενική γενοκτονία;» λέγεται ότι ισχυρίστηκε ο Χίτλερ θεωρώντας ότι ο κόσμος θα ξεχνούσε τη γενοκτονία των Εβραίων όπως ξέχασε τη γενοκτονία των Αρμενίων.
Η ποινικοποίηση ωστόσο πάει ένα βήμα πέρα από την αναγνώριση. Περνάει μια κόκκινη γραμμή γιατί ποινικοποιεί την άποψη. Βάζει πρόσκομμα στον ελεύθερο διάλογο και στην έρευνα σε σχέση με το παρελθόν και ανοίγει τον ασκό του Αιόλου για τα λεγόμενα «λόμπι της μνήμης» να επιβάλλουν αναλόγως του πολιτικού τους βάρους ή της πολιτικής συγκυρίας τη δική τους αλήθεια. Δεν είναι τυχαίο που η Γαλλία δραστηριοποιήθηκε υπέρ της ποινικοποίησης της αρμενικής γενοκτονίας όταν εντατικοποιήθηκαν οι ενταξιακές συνομιλίες της Τουρκίας με την Ε.Ε, το 2001. Έχουμε πρόσφατα την παραπομπή σε δίκη του Γερμανού συγγραφέα Χάιντς Ρίχτερ, επίτιμου διδάκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης, που οι ιστορικά επίμαχες αναφορές του βιβλίου του για την Μάχη της Κρήτης είχαν προκαλέσει στο νησί θύελλα αντιδράσεων από αντιστασιακές οργανώσεις – οι οποίες με τη σειρά τους προκάλεσαν την παρέμβαση του Εισαγγελέα. Δεν είναι τυχαία η ένταση της αντίδρασης εναντίον του Γερμανού ιστορικού, δεδομένου του αναδυόμενου αντιγερμανισμού σε όλη τη χώρα.
Συντάσσομαι πλήρως με τον αγώνα των Αρμενίων για την αναγνώριση της γενοκτονίας. Δεν το κάνω από μίσος προς την Τουρκία ή για εκδίκηση για όλα όσα μας έκανε στην Κύπρο. Δεν το κάνω γιατί θέλω «να φάει χαστούκι η Τουρκία» όπως πανηγύριζαν ορισμένα κυπριακά ΜΜΕ το 2010 όταν ξεκίνησε να συζητιέται το θέμα στην Κύπρο – τότε έγραψα το πρώτο κείμενό μου για το θέμα. Ναι, πρέπει να βγαίνουν όλα τα γεγονότα στο φως με σκοπό να επέλθει η κάθαρση, να σταματήσει ο φόβος και το μίσος. Συντάσσομαι στο πλευρό των γενναίων Τούρκων ιστορικών όπως ο Halil Berktay που με κίνδυνο της ζωής τους μιλούν ανοιχτά για το θέμα αυτό στην Τουρκία ή στρέφουν τα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα προς τη συλλογή στοιχείων από τα αρχεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Άλλωστε, η πιο δύσκολη κριτική είναι όταν πρέπει να αντικρίσεις κατάματα τα εγκλήματα της «δικής σου πατρίδας» και όχι των «απέναντι». Υποδειγματική, για εμένα, διαχείριση και διαπραγμάτευση του μνημονικού βάρους αποτελεί, σε αισθητικό/συμβολικό επίπεδο, η ταινία «Αραράτ» του αρμενικής καταγωγής Καναδού σκηνοθέτη Ατόμ Εγκογιάν (η οποία είχε ξεσηκώσει αντιδράσεις και συζητήσεις τόσο στην Τουρκία, όσο και στις ανά τον κόσμο αρμένικες κοινότητες).
Επισκέφθηκα πρόσφατα την έκθεση φωτογραφίας «Αρμένικη γενοκτονία: Μια φωτογραφική - ειδησεογραφική μαρτυρία» που οργάνωσε η Κυπριακή Βουλή σε συνεργασία με την αρμενική κοινότητα της Κύπρου στην Πύλη Αμμοχώστου. Όσα βιβλία κι αν έχεις διαβάσει, όσες ταινίες κι αν έχεις δει για το θέμα, όσα εργαλεία κι αν έχεις στη φαρέτρα σου για να ιστορικοποιείς τον εθνικισμό και τη βία δεν υπάρχει σπαραχτικότερο θέαμα για το πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος όταν η εθνοκάθαρση γίνει μια θεμιτή εθνική πρακτική επίλυσης των «προβλημάτων» του έθνους. Από εκεί είναι η συγκλονιστική φωτογραφία της εξαθλιωμένης Αρμένιας μάνας που παρακολουθεί ανήμπορη το παιδί της να ξεψυχά στα πόδια της, στη περιοχή Kharpert το 1915.
Δεν ξεχνώ την αρμένικη γενοκτονία αλλά εναντιώνομαι στην ποινικοποίηση της άρνησης της. Δεν έχει σημασία αν κάποιες φορές οι νόμοι είναι με το μέρος «μας» γιατί πολεμούν τον ρατσισμό και τα ταμπού της Ιστορίας. Η ελευθερία της ιστορικής έρευνας και ο καθορισμός της συλλογικής μνήμης, δηλαδή τι θα θυμόμαστε και πώς θα το θυμόμαστε, δεν είναι δουλειά των πολιτικών. Είναι το επιστημονικό έργο του ιστορικού που μπορεί να σταματήσει όσους ψεύδονται για το παρελθόν και τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν και όχι οι ποινικές κυρώσεις των νομοθετών.
*Εκπαιδευτικός
