Γιατί ο προτεινόμενος διδακτικός χρόνος στην Αγωγή Υγείας στη δημ. εκπαίδευση πρέπει να αναθεωρηθεί

ΤΗΣ ΛΕΥΚΗΣ ΚΟΥΡΕΑ*  

“Όταν ένα παιδί δεν γνωρίζει πώς να διαβάζει, το διδάσκουμε.

“Όταν ένα παιδί δεν γνωρίζει πώς να κολυμπά, το διδάσκουμε.

“Όταν ένα παιδί δεν γνωρίζει πώς να πολλαπλασιάζει, το διδάσκουμε.

‘Όταν ένα παιδί δεν γνωρίζει πώς να συμπεριφέρεται, το …” (Herner, 1998, σ.2)

διδάσκουμε;  τιμωρούμε;

Η δημόσια εκπαίδευση της Κύπρου διανύει καθοριστικές στιγμές αναφορικά με τον εκσυγχρονισμό του υφιστάμενου εκπαιδευτικού συστήματος. Οι υποβληθείσες προτάσεις, που έχουν ετοιμαστεί από εντεταλμένες επιτροπές και έχουν κατατεθεί στο Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού (Υ.Π.Π.), αφορούν σε αλλαγές στο ωρολόγιο πρόγραμμα, στον διορισμό νέων εκπαιδευτικών και στην επιμόρφωση των εν ενεργεία εκπαιδευτικών. Στα πλαίσια του διαλόγου και της ανταλλαγής απόψεων για τις συγκεκριμένες προτάσεις, είναι καθοριστική η εξέταση της επιστημονικής τεκμηρίωσης των προτεινόμενων αλλαγών, συνδέοντάς τις ταυτόχρονα με την καθημερινή πραγματικότητα του κυπριακού εκπαιδευτικού συστήματος καθώς και με πρακτικές ξένων δυτικών χωρών.

Το παρόν κείμενο επικεντρώνεται αποκλειστικά στην πρόταση του νέου ωρολογίου προγράμματος και αποσκοπεί στο να υποστηρίξει τη διατήρηση (ακόμη και αύξηση) του υφιστάμενου διδακτικού χρόνου στο μάθημα της Αγωγής Υγείας. Με βάση τις προτεινόμενες αλλαγές, το μάθημα Αγωγής Υγείας δέχεται μεγάλο ποσοστό μείωσης διδακτικού χρόνου (π.χ., μείωση 50% για Α’ έως Δ’ τάξη δημοτικού σε πολυδιδάσκαλο σχολείο ενώ εξαφανίζεται από τα ωρολόγια προγράμματα για τριδιδάσκαλα και διδιδάσκαλα σχολεία)  έναντι άλλων γνωστικών αντικειμένων. Επιπλέον, στην Ε’ και Στ’ Δημοτικού το γνωστικό αντικείμενο ‘Αγωγή Υγείας/Οικιακή Οικονομία’ εμφανίζεται ως ‘Οικιακή Οικονομία’ χωρίς τεκμηρίωση ή επιχειρηματολογία.

Η συγκεκριμένη εισήγηση κρίνεται προβληματική για τη δημόσια εκπαίδευση για τους πιο κάτω λόγους:

1. Η μεγιστοποίηση των μαθησιακών αποτελεσμάτων δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω αύξησης πυρηνικών γνώσεων και στάσεων προς βασικά γνωστικά αντικείμενα (π.χ., Ελληνικά και Μαθηματικά). Αντιθέτως, η έρευνα στον χώρο της εκπαίδευσης, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας και της δημόσιας υγείας έχει αποδείξει συστηματικά ότι μαθησιακή επίδοση και κοινωνική συμπεριφορά παρουσιάζουν στενή (αλλά όχι αιτιώδη) σχέση (δες επιδημιολογικές έρευνες των Rutter κ.α., 1970; “Isle of Wight studies”). Με άλλα λόγια, μαθητές που παρουσιάζουν μαθησιακές αδυναμίες τείνουν να παρουσιάζουν και αντικοινωνική συμπεριφορά ή το αντίθετο (Algozzine κ.α., 2011). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αυτή η σχέση ξεκινάει από πολύ νωρίς στο εκπαιδευτικό σύστημα (π.χ., παιδιά 5 ετών) (McIntosh κ.α., 2008). Συνεπώς, όταν o διδακτικός χρόνος επικεντρώνεται μόνο στη μία εκ των δύο παραμέτρων, τείνει να είναι ανεπαρκής και αναποτελεσματικός στη στήριξη των μαθησιακών αναγκών. Αντ’ αυτού, η βελτίωση της μαθησιακής επίδοσης επιτυγχάνεται όταν οι μαθητές λαμβάνουν συστηματική και άμεση διδασκαλία τόσο στον μαθησιακό όσο και στον κοινωνικό-συναισθηματικό τομέα (π.χ., Algozzine κ.α., 2012;  Lane κ.α., 2013). Η Αγωγή Υγείας, όπως έχει σχεδιαστεί και εφαρμόζεται στα πλαίσια του Προγράμματος Σπουδών Αγωγής Υγείας (ΠΣΑΥ), προσφέρει εκείνους τους δείκτες επιτυχίας στους οποίους οι εκπαιδευτικοί μπορούν να στηριχτούν για καλλιέργεια και βελτίωση της κοινωνικό-συναισθηματικής συμπεριφοράς των μαθητών. Συνεπώς, αυξάνοντας διδακτικό χρόνο σε γνωστικά αντικείμενα μαθησιακού τομέα (π.χ., Ελληνικά, Μαθηματικά) και αφαιρώντας χρόνο από μαθήματα κοινωνικού τομέα (Αγωγή Υγείας) οδηγούμε το κυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα προς λανθασμένη κατεύθυνση.
2. Οι συχνές αναφορές στον Κυπριακό Τύπο για μαθητές με παραβατική συμπεριφορά (π.χ., δες Paideia-news, 7/2/2015) καθώς και για εκφοβιστική συμπεριφορά (bullying) επαναφέρουν στο προσκήνιο την κρισιμότητα προληπτικής και σφαιρικής προσέγγισης στην εκπαίδευση. Η Αγωγή Υγείας, στηριζόμενη πάντοτε σε ευρωπαϊκές αρχές και πολιτικές στα ανθρώπινα δικαιώματα (δες «Χάρτη Συμβουλίου της Ευρώπης για την παιδεία της δημοκρατίας και την εκπαίδευση στα ανθρώπινα δικαιώματα», European Commission, 2010) και στην αποδοχή της διαφορετικότητας (δες, «Inclusion and diversity strategy», European Commission, 2014), προσφέρει μέσα από το ΠΣΑΥ το εναρκτήριο πλαίσιο σχεδιασμού και εφαρμογής ενός υγιούς θετικού σχεδίου δράσης που να στηρίζεται στην πρόληψη. Η επιστήμη της πρόληψης (Prevention science) μας έχει διδάξει ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά, ενώ επηρεάζεται από μίγμα διαφόρων παραγόντων (βιολογικών, κοινωνικών, μαθησιακών), μπορεί να αλλάξει εξαιτίας ενός θετικού υποστηρικτικού πλαισίου (Bradshaw κ.α., 2009). Εξάλλου, σχετικές έρευνες για τον εκφοβισμό στην Κύπρο τονίζουν την αναγκαιότητα δημιουργίας τέτοιου θετικού σχολικού πλαισίου (π.χ., Kyriakides κ.α., 2014  Κyriakides & Creemers, 2012). Συνεπώς, μειώνοντας το διδακτικό χρόνο της Αγωγής Υγείας περιορίζουμε ή και εκμηδενίζουμε όποιες στοχοθετημένες και δομημένες εναρκτήριες προσπάθειες για δημιουργία και εφαρμογή ενός τέτοιου σχεδίου πρόληψης στην τάξη και κατ’ επέκταση στη σχολική μονάδα.
3. Στις ετήσιες εκθέσεις του Υ.Π.Π. προβάλλεται η ποικιλομορφία του μαθητικού πληθυσμού σε σχέση με γλωσσικό υπόβαθρο, αναπηρία, και κίνδυνο ανάπτυξης ήπιων διαταραχών μάθησης. Στατιστικά στοιχεία που συμπεριλαμβάνονται σε κάθε σχεδόν ετήσια έκθεση είναι ο συγκριτικά μεγάλος αριθμός μαθητών που παραπέμπεται στην Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας για μαθησιακούς ή/και κοινωνικό-συναισθηματικούς λόγους έναντι άλλων παραγόντων (δες Υ.Π.Π., 2014). Τα συγκεκριμένα δεδομένα της κυπριακής εκπαίδευσης προβάλλουν την αναγκαιότητα στήριξης των μαθησιακών και κοινωνικών αναγκών των μαθητών μας σε πολλαπλά επίπεδα (σχολικό, ομαδικό, ατομικό). Ως εκ τούτου, προτείνοντας περιορισμένο (σε μεγαλύτερες τάξεις μηδενικό) χρόνο για συχνή διδασκαλία κοινωνικά σημαντικών συμπεριφορών σε ομαδικό επίπεδο στο μάθημα της Αγωγής Υγείας, μειώνουμε τις διδακτικές ευκαιρίες σε όλους τους μαθητές για ενεργό συμμετοχή και συχνή δραστηριοποίηση σε κοινωνικά θέματα που σχετίζονται με τη διαφορετικότητα, την εθνική καταγωγή, τo φύλο, κ.λπ.
4. Η καλλιέργεια των σχολικών αξιών και αναμενόμενων μαθητικών συμπεριφορών στα σχολεία διδάσκονται μέσα από ερευνητικά θεμελιωμένα προγράμματα κοινωνικών δεξιοτήτων (social curriculum). Έρευνες έχουν αποδείξει ότι η άσκηση τιμωρητικών στρατηγικών (π.χ., στερήσεις, απώλεια προνομίων, αποβολές, επιπλήξεις) όταν γίνεται χωρίς συστηματικότητα και χωρίς την ταυτόχρονη παρουσία εφαρμογής θετικών διδακτικών προσεγγίσεων, είναι αναποτελεσματικές (Alberto & Troutman, 2008) στην αντιμετώπιση των μαθησιακών αναγκών. Συνεπώς, ερευνητές εισηγούνται την άμεση διδασκαλία σχολικών αξιών (σεβασμός, υπευθυνότητα, ασφάλεια) και κανόνων σε επίπεδο τάξης και σχολείου. Η Αγωγή Υγείας ήδη προσφέρει τον προκαθορισμένο χρόνο παροχής συστηματικής διδασκαλίας κοινωνικών δεξιοτήτων. Μείωση τέτοιου χρόνου οδηγεί στον περιορισμό στοχευμένων διδασκαλιών για ανάπτυξη επιθυμητών κοινωνικών συμπεριφορών (π.χ., διαχείριση θυμού, επίλυση συγκρούσεων, αποδοχή ήττας, ενεργός ακροατής, κ.λπ.).
5. Τέλος, αύξηση διδακτικού χρόνου σε γνωστικά αντικείμενα δε σημαίνει και αύξηση μαθησιακών αποτελεσμάτων (ΟCED, 2014). Αυτό που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή είναι η επιλογή εκείνων των στρατηγικών που έχει αποδείξει επανειλημμένως η έρευνα ότι μεγιστοποιούν τα μαθησιακά αποτελέσματα (Hattie, 2012). Συγκεκριμένα, η Αγωγή Υγείας έχει ήδη ενσωματώσει στο διδακτικό της περιεχόμενο και μεθοδολογία στρατηγικές με ερευνητική υπόσταση (π.χ., response to intervention), αξιοποιώντας μέσω της συλλογής δεδομένων τη δημιουργία σχεδίου δράσης για επίλυση θεμάτων ρατσισμού. Στην παρούσα φάση ετοιμάζεται νέο πιλοτικό πρόγραμμα που επικεντρώνεται στην προώθηση θετικής συμπεριφοράς σε ολόκληρη τη σχολική μονάδα. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα, στηριζόμενο σε ερευνητικά δεδομένα ευρωπαϊκών χωρών (π.χ., Ogden κ.α., 2012) καθώς και των ΗΠΑ (π.χ., Sugai & Horner, 2009), στοχεύει στη δημιουργία κοινής αντίληψης και ορολογίας για τo περιεχόμενο των σχολικών αξιών, των αναμενόμενων μαθητικών συμπεριφορών και τον σχεδιασμό ομαδικών και σχολικών δράσεων με απώτερο σκοπό τη δημιουργία ενός θετικού σχολικού κλίματος. Βασικός άξονας του προγράμματος είναι η συνεχής συλλογή δεδομένων στην κοινωνική επίδοση των μαθητών καθώς και στην ακεραιότητα των εκπαιδευτικών διαδικασιών. Τα δεδομένα αυτά θα αποτελέσουν τη βάση για ανατροφοδότηση της προόδου της σχολικής μονάδας καθώς και για επαναξιολόγηση του σχεδίου δράσης.

Εφόσον το όραμα της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης είναι η δημιουργία ενός ανθρώπινου και δημοκρατικού σχολείου που να ακολουθεί το στρατηγικό σχεδιασμό της Ευρώπης 2020, τότε οι όποιες προτεινόμενες αλλαγές στο ωρολόγιο πρόγραμμα πρέπει να στοχεύουν στη διδασκαλία τόσο των μαθησιακών όσο και των κοινωνικών αναγκών όλων των μαθητών μας. Άρα, όταν τα παιδιά μας δεν γνωρίζουν πώς να αλληλεπιδρούν και πώς να συμπεριφέρονται, έχουμε την υποχρέωση να τα διδάξουμε σε σχολικό, ομαδικό και ατομικό επίπεδο. Κι αυτό προσφέρεται με στοχευμένη και επιστημονική προσέγγιση μέσα από την Αγωγή Υγείας.

Λευκή Κουρέα, Ph.D.

Marie Skłodowska-Curie Fellow

Επιστημονική Συνεργάτιδα και Εκπαιδευτικός

Tμήμα Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου