ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Μια από τις πρώτες διαπιστώσεις που μπορούν να γίνουν από τη μελέτη της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας και της Κύπρου είναι εκείνη για τη μεγάλη γοητεία που ασκούσε και εξακολουθεί να ασκεί στους Έλληνες το καινούργιο και η αλλαγή. Επηρεασμένοι από τον νεοελληνικό Διαφωτισμό του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα πίστεψαν σε μεγάλο βαθμό στην αξία της αλλαγής και του καινούργιου και έκαναν ό,τι μπορούσαν για να αντιδιαστείλουν τον εαυτό τους και το γένος τους από το επικρατούν οθωμανικό καθεστώς, το οποίο ταύτισαν με την οπισθοδρόμηση και την παρακμή. Στην περίπτωση της Κύπρου, για παράδειγμα, η ίδρυση της Ελληνικής Σχολής στη Λευκωσία από τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό το 1812 ήταν μια σημαντική κίνηση προς την αλλαγή και την πρόοδο. Η αλλαγή που επιτεύχθηκε μέσα σε πολύ λίγα χρόνια μαρτυρείται εβδομήντα χρόνια αργότερα στις πρώτες ετήσιες εκθέσεις που έστειλαν στη μητροπολιτική κυβέρνηση στο Λονδίνο οι πρώτοι Άγγλοι διοικητές.
Η γοητεία του καινούργιου για τους Ελληνοκύπριους δεν αφορούσε μόνο στα τεχνολογικά προϊόντα που έρχονταν από την Ευρώπη (οι εφημερίδες της εποχής αναφέρουν ότι μια πολύ συνηθισμένη έκφραση της εποχής ήταν το «δεν έσιει σαν την Ευρώπη»)αλλά και στις νέες προσεγγίσεις, στις νέες μεθόδους και στους νέους θεσμούς. Επέφεραν αλλαγές στα σπίτια τους, στην πολεοδομία και στη ρυμοτομία των πόλεων και θεωρούσαν κάθε τι που παρέμενε το ίδιο ως «κατάλοιπο της τουρκοκρατίας». Ταυτόχρονα ζητούσαν από την αγγλική διοίκηση αλλαγές στους διοικητικούς θεσμούς και την κατηγορούσαν ότι σκόπιμα τις καθυστερούσεή για να τους παρουσιάζει στο αγγλικό κοινοβούλιο ως καθυστερημένους και μη ώριμους για περισσότερες συνταγματικές ελευθερίες.
Η γοητεία αυτή ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο τα νεότερα χρόνια και καλύπτει όχι μόνο τα τεχνολογικά προϊόντα, για τα οποία δικαιολογημένα γίνεται αλλαγή , αφού το καινούργιο στηρίζεται σε περισσότερο προηγμένη τεχνολογία, αλλά και τους θεσμούς. Η αλλαγή, το νέο, το καινούργιο ξεκίνημα, η κίνηση προς τα εμπρός, ο εκσυγχρονισμός έγιναν τα μόνιμα συνθήματα για όλα τα κόμματα, τα κινήματα και τις οργανώσεις. Στη συνείδηση των Ελλαδιτών και των Ελληνοκυπρίων το νέο έγινε συνώνυμο με το καλύτερο, το ορθότερο, το καταλληλότερο, το αποτελεσματικότερο και το δικαιότερο. Αυτή την πεποίθηση την ξέρουν πολύ καλά οι κυβερνήσεις και γι’ αυτό προσφεύγουν συχνά σε μεταρρυθμίσεις και ψήφιση νέων νόμων , εξού και η περίφημη ελληνική πολυνομία.
Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες οι δυο δικαιολογίες που προβάλλονται από τις κυβερνήσεις και τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης για τη νομιμοποίηση αυτής της ενέργειας. Η πρώτη είναι ότι ο θεσμός ή η προσέγγιση ή η μέθοδος επιτυγχάνουν ή αποτυγχάνουν από μόνες τους, όχι από τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζονται (ακατάλληλο προσωπικό, έλλειψη ευαισθησίας, ευελιξίας, καλής οργάνωσης, σωστής προετοιμασίας, συνεχούς παρακολούθησης της πορείας και επέμβασης (monitoring), κατάλληλου εξοπλισμού). Γι’ αυτό και η εύκολη λύση είναι η αντικατάστασή τους. Η δεύτερη είναι ότι οι θεσμοί είναι κάτι σαν ζώντες οργανισμοί οι οποίοι γερνούν και πρέπει να αντικατασταθούν πλήρως, κατά προτίμηση με εισαγωγή ενός θεσμού από το εξωτερικό για τον οποίο υπάρχουν πληροφορίες ότι πέτυχε στη χώρα που εφαρμόστηκε, χωρίς καμιά επιφύλαξη για το ότι αυτός είναι προσαρμοσμένος σε ξένη κουλτούρα. Πολύ σπάνια γίνεται εισήγηση να επενεχθούν, με βάση την κτηθείσα εμπειρία, αλλαγές στους υπάρχοντες θεσμούς ώστε να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Ο κανόνας είναι η εισαγωγή μεταρρυθμίσεων και μάλιστα ριζικών. Έτσι έχουμε το φαινόμενο μερικές φορές να μας λένε μερικά υπουργεία ότι εισήγαγαν 5-6 μεταρρυθμίσεις σ’ έναν χρόνο. Το κοινό όχι μόνο δέχεται αυτή την ενέργεια ως κάτι σωστό αλλά και ικανοποιείται, γιατί πιστεύει ότι αυτή σίγουρα θα λύσει τα προβλήματα. Αυτό σίγουρα ενισχύει τη νομιμοποίηση της κυβέρνησης.
Πολύ συχνά δίνεται η εντύπωση ότι στη συνείδηση των Ελληνοκυπρίων και των Ελλαδιτών το νέο έχει μια δόση μαγικής δύναμης. Αυτό μπορούμε να το δούμε καθαρά στη λαχτάρα με την οποία ο πολύς κόσμος περιμένει την παραμονή της Πρωτοχρονιάς τον νέο χρόνο και στην εχθρική σχεδόν στάση του προς τον παλιό. Αποδίδει ασυναίσθητα όλα τα κακά τα δικά του και του τόπου στον παλιό χρόνο και περιμένει όλα τα καλά από τον καινούργιο. Το ίδιο συμβαίνει και στην πολιτική αλλά για άλλους λόγους. Πολύ συχνά ακούμε πολίτες να λένε «να φύγει αυτός(ο Πρόεδρος της χώρας ή ο Πρωθυπουργός) και ας έλθει οποιοσδήποτε. Ο νέος, ως δια μαγείας, πιστεύουν ότι θα είναι καλύτερος.
Θα περίμενε κανείς ότι στη ματανεοτερική εποχή που ζούμε σήμερα, .όταν έχουν διαλυθεί πολλοί μύθοι και έχουν αμφισβητηθεί όλοι οι ευσεβείς πόθοι και οι ατράνταχτες βεβαιότητες της νεοτερικότητας και έχει κυριαρχήσει η κριτική σκέψη και η συστηματική λογική έρευνα, οι άνθρωποι θα γίνονταν πιο προσγειωμένοι και ρεαλιστές και θα απαλλάσσονταν από τη μαγεία του καινούργιου. Και όμως τα πράγματα παραμένουν τα ίδια.
Θα μπορούσε βέβαια να παρατηρήσει κανείς ότι αυτά τα φαινόμενα παρατηρούνται σ’ όλο τον κόσμο και όχι μόνο στην Κύπρο και την Ελλάδα. Αυτό είναι σωστό και σχετίζεται με τα συχνά αδιέξοδα της ζωής. Εκείνο που ίσως είναι η δική μας ιδιαιτερότητα είναι η βεβαιότητα ότι το καινούργιο , όποιο κι αν είναι, θα δουλέψει καλύτερα από το παλιό. Αυτό δείχνει μια τυφλή πίστη στις δομές (νόμους κανονισμούς, μεθόδους) και παραγνώριση του δρώντος προσώπου, του ρόλου του ανθρώπου που εφαρμόζει τον νόμο κα τον κανονισμό. Αυτή η υποβάθμιση του ρόλου του ατόμου ανάγεται ίσως στην εποχή της τουρκοκρατίας, όταν η συμπεριφορά των τότε Ελλήνων έκανε τον Κοραή να πιστεύει ότι δεν μπορούσε κανείς να τους εμπιστεύεται, αν προηγουμένως δεν τύγχαναν της κατάλληλης παιδείας. Από τότε όμως μέχρι σήμερα έχει προσφερθεί παιδεία για δυο αιώνες στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Και όμως το κράτος και στις δυο χώρες, για τους δικούς του λόγους, δεν φαίνεται να θεωρεί τον πολίτη αξιόπιστο. Και συνεχίζει να ψηφίζει νέους νόμους και κανονισμούς και να εισάγει μεταρρυθμίσεις. Είναι αυτό ο εύκολος τρόπος νομιμοποίησής του;
*Πρώην Αν. Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
