ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΜΑΡΚΑΤΖΙΗ*
«Γιατί το ’κανες;» ρωτά ο απατημένος το έτερον ήμισυ, η μητέρα το ζωηρό παιδί της, ο δάσκαλος τον μαθητή του, ο αστυνομικός τον παρανομούντα, ο φονιάς τον άλλο φονιά στο διπλανό κελί. «Γιατί;» ρωτά και ο δικαστής τον κατηγορούμενο. Έτσι, για την απολογία τους∙ για να βρεθεί έστω ένα μικρό ελαφρυντικό, λες και αυτό που έγινε θα αλλάξει, θα μετριαστεί, θα δώσει μια εξήγηση. «Γιατί να το ‘κανε;» ρωτά τον εαυτό του και ο ανακριτής μήπως βρει κάποιο κίνητρο, μήπως βρει την άκρη για να μπορέσει να ξεδιαλύνει την υπόθεση.
Οι λόγοι που ωθούν έναν άνθρωπο στην υλοποίηση μιας ανήθικης πράξης, καθιστούν την πράξη του λιγότερο ή περισσότερο ανήθικη. Πάρτε ως παράδειγμα την περίπτωση ενός ανθρώπου, ο οποίος προβαίνει σε μια αναμφισβήτητα ανήθικη πράξη όπως η κλοπή. Αν ο άνθρωπος αυτός κλέβει για να εξασφαλίσει φάρμακα για το άρρωστο παιδί του, δε θα έχει την ίδια αντιμετώπιση με την περίπτωση όπου κάποιος κλέβει για να γίνει πλουσιότερος. Ωστόσο, και στις περιπτώσεις όπου οι πράξεις μας τείνουν να χαρακτηρίζονται ως ηθικές, οι λόγοι που ωθούν στην υλοποίησή τους έχουν μεγάλη σημασία. Χαρακτηριστικά, αναφέρω την περίπτωση όπου ένας οδηγός παραχωρεί με ευγένεια προτεραιότητα σε έναν πεζό. Προφανώς, άλλη αξία προσλαμβάνει η πράξη του, εάν απέναντί του βρίσκεται ένας ταπεινός γεροντάκος και άλλη εάν βρίσκεται μια καλοντυμένη και όμορφη κοπέλα. Ακόμα, άλλη αξία έχει η πράξη εάν ο οδηγός δώσει προτεραιότητα στον πεζό σε διάβαση πεζών με τον τροχονόμο να παραμονεύει στην απέναντι γωνία και άλλη αν η προτεραιότητα δοθεί σε ένα ερημικό δρομάκι χωρίς τα παρατηρητικά μάτια του οργάνου της τάξης. Το ίδιο συμβαίνει και στις περιπτώσεις όπου καταφεύγουμε στην πράξη της φιλανθρωπίας. Άλλη αξία έχει η φιλανθρωπική πράξη όταν μένει επτασφράγιστο μυστικό, άλλη όταν γίνεται για σκοπούς φοροαπαλλαγής και άλλη όταν γίνεται υστερόβουλα για διαφήμιση, εμπορική ή προσωπική. Τέλος, ακόμα και στην περίπτωση μιας ηρωικής πράξης, άλλη αξία έχει να πεθαίνεις πολεμώντας όταν δεν υπάρχει δυνατότητα διαφυγής και άλλη όταν υπάρχει, αλλά εσύ επιλέγεις τη θυσίαγιατί αυτό προστάζει η συνείδησή σου,«…σαν τιμή και σα χρέος για τους άλλους πιο πέρα από τις ανάγκες σου».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρατηρείται στις περιπτώσεις ηθικών διλημμάτων. Όταν θεωρείς πως, όποια απόφαση και αν πάρεις, δεν είναι εντελώς λανθασμένη μα ούτε και ορθή. Όταν ακόμα κι η αδράνεια λαμβάνει χαρακτήρα απόφασης. Η αιτιολόγηση της τελικής απόφασης και πράξης καθορίζει την ορθότητα ή τον βαθμό ορθότητάς της. Η ίδια απόφαση ή πράξη, με διαφορετική αιτιολόγηση, μπορεί να κριθεί ορθή ή τελείως λανθασμένη!
Επομένως, όποιος/-α σκέπτεται ανήθικα καταλήγοντας σε μια ηθική πράξη, δεν είναι λιγότερο ανήθικος/-η από κάποιον/-α που σκέπτεται και πράττει ανήθικα. Αν θέλουμε να μιλάμε για ηθική πράξη πρέπει, τόσοη βούληση όσο και η ίδια η πράξη, να είναι απαλλαγμένες από ανήθικες παρεμβολές. Το πρόβλημα, βέβαια, έγκειται στο γεγονός ότι, ενώ οι πράξεις των ανθρώπων φαίνονται, οι λόγοι πίσω από τις πράξεις παραμένουν βαθιά κρυμμένοι. Αποτελεί κοινό τόπο ότι έχουμε συνηθίσει να χειροκροτούμε αποφάσεις φανταχτερές, εντυπωσιακές, θορυβώδεις που φαινομενικά μεγιστοποιούν το καλό. Συχνά, ωστόσο, το κίνητρο πίσω από αυτές τις αποφάσεις όχι μόνο δεν είναι το καλό, αλλά ούτε και αποτελεί δευτερεύουσα αιτία. Αντιθέτως, αποτελεί απλώς ένα παραπέτασμα καπνού για κάλυψη του ανήθικου κινήτρου της βούλησής μας.
Αλήθεια, ποιος μπορεί να ξεσκεπάσει την ανηθικότητα, που βρίσκεται βαθιά στη ρίζα της «ηθικότερης» πράξης, όταν στις μέρες μας υπάρχουν τόσων ειδών γαρνιτούρες έτοιμες να πασαλείψουν κάθε υστεροβουλία και πονηριά; Εκδίκηση και προώθηση προσωπικών φιλοδοξιών στο όνομα της επαγγελματικής ευθύνης και του καθήκοντος. Εξυπηρέτηση οικονομικών, πολιτικών, προσωπικών και άλλων συμφερόντων στο όνομα της αγάπης προς την πατρίδα. Σοβαροφάνεια για κάλυψη του εγωισμού, της αλαζονείας και των συμπλεγμάτων ανωτερότητας. Τερατώδεις πόλεμοι και αφαίρεση αθώων ζωών στο όνομα της θρησκείας, του πολιτισμού, της ειρήνης και της δημοκρατίας!
Κι όμως, σύμφωνα με την αρχαία ελληνική «ευδαιμονιστική» ηθική, ο κάθε ζωντανός οργανισμός τείνει προς τη φυσική τελειότητα. Η τελειότητα του ανθρώπου συνίσταται στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη των νοητικών και ψυχοφυσιολογικών λειτουργιών του και η πραγμάτωσή της τον καθιστά ευδαίμων. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Σωκράτη «ουδείς εκών κακός»,δηλαδή κανένας άνθρωπος δεν πράττει το κακό με τη θέλησή του. Τόσο ο ήρωας ή ο φιλάνθρωπος, όσο και ο ληστής, αναζητούν σε κάθε πράξη τους έναν τελικό σκοπό που θεωρούν σαν το υπέρτατο αγαθό, η απόκτηση του οποίου θα τους εξασφαλίσει την ευδαιμονία. Η διαφορά ανάμεσά τους έγκειται στο γεγονός ότι ο φιλάνθρωπος αναζητεί το αντικειμενικό αγαθό, ενώ ο ληστής αναζητεί το δικό του υποκειμενικό αγαθό.
«Αλλά και ουδείς εκών καλός» αντέκρουσε, εικοσιένα αιώνες μετά, ο επίσης μεγάλος φιλόσοφος Νίτσε, την άποψη του Σωκράτη ότι «ουδείς εκών κακός». Υποδεικνύοντας, έτσι, πως η βούλησή μας είναι αυτή που μας καθοδηγεί κάθε φορά στο πράττειν ηθικώς ή στο πράττειν μη ηθικώς. Μέσα από την αγαθότητα της βούλησής του, ο άνθρωπος μπορεί να πράττει ηθικά χωρίς το συμφέρον και η υστεροβουλία να αποτελούν τους κινητήριους μοχλούς κάθε πράξης του, ηθικής ή ανήθικης.
Συμπερασματικά, όσο το συμφέρον και η υστεροβουλία βασιλεύουν στις ψυχές μας και ιδιαίτερα στις ψυχές των ανθρώπων που χαράσσουν τη μοίρα των πολλών, ακόμα και αν το συμφέρον και η υστεροβουλία καλύπτονται με πυκνό πέπλο ψευδό-ηθικών αξιών και πράξεων, δεν πρόκειται ποτέ να επέλθει στον κόσμο πραγματική πρόοδος. Ούτε οι πράξεις μας θα επιφέρουν ποτέ το μέγιστο καλό για τους ανθρώπους, ούτε και θα υπάρξει ποτέ πραγματική ηθική συμπεριφορά και δράση. Όσο οι άνθρωποι υποστηρίζουν σήμερα με πάθος αυτό που χθες πολεμούσαν με λύσσα, ή αντίστροφα, επειδή με τον τρόπο αυτό εξυπηρετούνται συγκεκριμένα συμφέροντα,όσο η βούληση των ανθρώπων αλλάζει κατεύθυνση όπως οι άγριοι άνεμοι των ωκεανών της ματαιοδοξίας μας, η βούληση του ηθικώς πράττειν κινδυνεύει να χαθεί για πάντα.
*Διευθυντής Μέσης Τεχνικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού
