ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ*
Η πελατειακή δομή του πολιτικού συστήματος στην Κύπρο είναι εδραιωμένη εδώ και δεκαετίες. Η οικονομική κατάρρευση του κράτους μπορεί να ιδωθεί ως η επιτομή της λειτουργίαs ενός εκτεταμένου μηχανισμού διαπλοκής και διαφθοράς. Η αποδόμηση του συστήματος, ή έστω η αποτελεσματική εφαρμογή ελεγκτικών μηχανισμών της διαφθοράς, είναι εξαιρετικά δυσχερής αφού, πρώτον, η πελατειακή πρακτική είναι βαθιά ριζωμένη στις ίδιες τις κοινωνικές δομές, και δεύτερον, προσκρούει στη συγκάλυψη και τη συνενοχή. Δεν μπορεί να είναι τυχαίο πως σοβαρά εγκλήματα κατά του δημοσίου συμφέροντος δεν εξετάστηκαν επαρκώς, δεν αποδόθηκε δικαιοσύνη και οι ένοχοι δεν ελέγχθηκαν ποινικά. Να θυμίσω το σκάνδαλο του χρηματιστηρίου; Τους περιβόητους S-300; Την αεροπορική τραγωδία της «Ήλιος»; Το πόρισμα Πολυβίου;
Στη σχετική βιβλιογραφία, η διαφθορά στα δημοκρατικά πολιτεύματα ορίζεται ως μια κατάσταση αναντιστοιχίας ανάμεσα στο δημόσιο συμφέρον και τα ιδιοτελή συμφέροντα της άρχουσας πολιτικής τάξης. Κρατικοί μηχανισμοί που να είναι ολότελα απαλλαγμένοι από την πελατειακή διαπλοκή δεν υπάρχουν βέβαια, αλλά κάθε πολιτικό σύστημα αναπτύσσει τις δικές του μορφές διαφθοράς. Η πολιτική εξουσία είναι μία πολυδιάστατη έννοια, αφού συμπεριλαμβάνει όλους τους κεντρικούς φορείς νομής των «πολιτικών πόρων», ξεκινώντας από τους άμεσα εκλελεγμένους (τους εντολοδόχους των πολιτών), τα κόμματα, τις τράπεζες και τις μεγάλες επιχειρήσεις, τις συντεχνίες, τα ΜΜΕ, κ.λπ. Με τη χρήση συγκεκριμένων δεικτών (βλ. π.χ. Transparency International), η πολιτική διαφθορά είναι μετρήσιμη, τα αποτελέσματα όμως τέτοιων μελετών συχνά αμφισβητούνται για τον απλούστατο λόγο ότι, υπό συνθήκες διαφθοράς, στοιχεία όπως η κατάχρηση και η ιδιοποίηση κρατικών αξιωμάτων, η ασθενής δικαστική εξουσία, ο χρηματισμός, ο νεποτισμός και η οικονομική διαπλοκή μπορεί κάλλιστα να αποκρύβονται και να παραμένουν «αόρατα», αφού τα πολιτικά υποσυστήματα αναπτύσσουν μία δυναμική εξουσιαστικής αυτονομίας και αυτοανοσίας.
Πιο κάτω παραθέτω, συνοπτικά, κάποιες χρόνιες παθογένειες του κυπριακού πολιτικού συστήματος οι οποίες διευκολύνουν στην κατανόηση της προεξάρχουσας κουλτούρας της διαφθοράς:
(1) Η ανάπτυξη του πελατειακού μοντέλου. Τα κόμματα λειτουργούν ως διαχειριστές της εξουσίας και διάχυσης πόρων και αξιωμάτων στην εκλογική τους πελατεία. Έτσι δημιουργούν άβουλους, παραταξιακούς «υπηκόους». Ως κατεξοχήν πελατειακές οντότητες, τα κόμματα είναι εξ ορισμού αναγκασμένα να έχουν μία ισχυρή (και προνομιακή σχέση) με το κράτος και την οικονομία.
(2) Η κομματοκρατία, διαλαμβάνοντας την μορφή μιας προνομιακής προσβασιμότητας στην χάραξη πολιτικών εξυπηρέτησης ιδιοτελών συμφερόντων, εκτρέφουν την αναξιοκρατία και την ημετεροκρατία, τη γραφειοκρατική υπερδιόγκωση και το υδροκέφαλο κράτος.
(3) Η διαιώνιση του πολιτικού κατεστημένου μέσω της κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης. Το Σύνταγμα δεν προνοεί περιορισμούς στην επανεκλογή των λαϊκών αντιπροσώπων, με αποτέλεσμα βουλευτές να εκλέγονται ισοβίως και να αποκτούν μονοπωλιακή εξουσία, παγιώνοντας μακροχρόνιες πελατειακές σχέσεις. Συνεπώς συντηρείται το φαινόμενο της «επαγγελματικής βουλευτοκρατίας».
(4) Η έλλειψη ρυθμίσεων οικονομικού ελέγχου των κομμάτων ενισχύει τη διαπλοκή μέσω διαφόρων πηγών αδιαφανούς χρηματοδοτικής ενίσχυσης (π.χ. χρηματοδοτήσεις εκλογικών εκστρατειών, απαλείψεις χρεών, παροχή προνομιακών δανείων). Έτσι το πολιτικό σύστημα διασυνδέεται άμεσα (συνήθως με σχέσεις «αμοιβαίας εξυπηρέτησης») με το οικονομικό μοντέλο ή, ακόμη, την παραοικονομία.
(5) Η αδυναμία αποτελεσματικού και διαφανούς ελέγχου των περιουσιακών στοιχείων των βουλευτών μέσω μιας διαδικασίας «πόθεν έσχες» (η οποία προσέκρουσε σε απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου με το αιτιολογικό ότι παραβιάζει το δικαίωμα της προσωπικής ζωής!). Όσο κάποιοι βουλευτές εξακολουθούν να επιτελούν το αντιπροσωπευτικό τους έργο ασκώντας παράλληλα – κατά τρόπο δεοντολογικά ασυμβίβαστο – άλλα επαγγέλματα, τόσο περισσότερο διευκολύνεται η κλιμάκωση συνθηκών οικονομικής διαπλοκής και διαφθοράς.
(6) Η λεγόμενη ασυλία (βουλευτών και αξιωματούχων) αποτελεί ένα παρωχημένο θεσμό, αφού δεν υφίστανται πια οι λόγοι για τους οποίους θεσπίστηκε. Σε χώρες με ελλειμματική δημοκρατία, όπως η Κύπρος, η ασυλία υπήρξε εργαλείο ποινικής προστασίας και ατιμωρησίας, δεσποτικής συμπεριφοράς, κατάχρησης προνομίων, κατάργησης του κράτους δικαίου και καταστρατήγησης του συνταγματικού δικαιώματος της ισονομίας. Αλλά ακόμη και αν αρθεί η ασυλία, το ερώτημα είναι αν μπορούν να συνυπάρξουν αδιάβλητοι θεσμοί σε ένα περιβάλλον ακμάζουσας δικτύωσης πελατειακών συμφερόντων.
(7) Η απουσία μίας ελεύθερα σκεπτόμενης πολιτικής κοινωνίας που να ελέγχει αποτελεσματικά και να κρίνει τους φορείς εξουσίας. Το ζητούμενο είναι η δυνατότητα ενεργοποίησής της, αλλά κάτι τέτοιο προϋποθέτει την εξασθένιση του πελατειακού κράτους. Η κοινή γνώμη εξακολουθεί, δυστυχώς, να χειραγωγείται μέσω της αναπαραγωγής κομματικών «πελατών».
*Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Κύπρου
