ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΦΥΛΑΚΤΟΥ*
ΜΕΡΟΣ Δ΄
Στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, το Παρθεναγωγείο Κτήματος στεγάστηκε στο οίκημα που βρισκόταν στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Κενδέα, το οποίο προηγουμένως στέγαζε το Αρρεναγωγείο Κτήματος, που μεταφέρθηκε, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, σε κτήριο δίπλα στη Μητρόπολη. Από το 1901-1916 το Παρθεναγωγείο Κτήματος στεγαζόταν σε ιδιωτικά σπίτια. Μετά το 1916, φιλοξενήθηκε στο σχολικό οίκημα το οποίο που χρησιμοποιούσε το Αρρεναγωγείο, το οποίο, με τη σειρά του μεταφέρθηκε στο «Νεοφύτειο». Σχετικά με την ακαταλληλότητα του κτηρίου στο οποίο στεγαζόταν το Παρθεναγωγείο, η εβδομαδιαία εφημερίδα Πάφος, (12 Ιουλίου 1923), θα σημειώσει πολύ παραστατικά:
τι δε να είπωμεν περί του Παρθεναγωγείου; Η τρομακτική υγρασία ανυψούται επί των τοίχων ολόκληρα μέτρα υπεράνω της επιφανείας, εν ω περιστοιχίζεται υπό αποπάτων και αι αίθουσαι αυτού είναι τελείως ανεπαρκείς και ακατάλληλοι δια διδασκαλίαν
Το 1928, το Παρθεναγωγείο μεταστεγάστηκε στο καινούριο κτήριο, που ανεγέρθηκε με δωρεά του ευεργέτη της πόλης Δημήτριου Κωνσταντίνου27, τα εγκαίνια του οποίου έγιναν με πολλή μεγαλοπρέπεια στις 29 Ιανουαρίου 1928.28 Το Παρθεναγωγείο αρχικά ήταν τετρατάξιο και αργότερα, το 1897-1898, οι τάξεις του αυξήθηκαν σε έξι. Μεταγενέστερα, στις έξι τάξεις του δημοτικού προστέθηκαν μια ή δυο τάξεις του «ελληνικού», που καταργήθηκαν το 1921, για να συνεχίσει να λειτουργεί ως κανονικό δημοτικό, με έξι τάξεις. Τα ωρολόγια και τα αναλυτικά προγράμματα του Παρθεναγωγείου δε διέφεραν από εκείνα του Αρρεναγωγείου. Οι μαθήτριες διδάσκονταν, επιπρόσθετα, οικοκυρικά και εργόχειρο. Διευθύντριες του Παρθεναγωγείου Κτήματος διατέλεσαν οι: Χαρίκλεια Γεωργιάδου (1880 1886), Πολυξένη Μιχαηλίδου (Λοΐζίδου) (1886-1887), Ελένη Θ. Αντωνιάδου (1887-1897),29 Μαρία Βασιλειάδου (1897-1899), Καλλιόπη Λερίου (1899-1900), Πολυξένη Λοΐζίδου (1900-1901)30, Κατίνα Θ. Αντωνιάδου (1901-1907 και 1908-1936),31 Αναστασία Πεγιάζη (1907-1908)32 Ευτυχία Καθητζιώτου (1936-1941). Από το 1908 και υστερότερα, Παρθεναγωγεία λειτούργησαν και σε μεγάλα χωριά της επαρχίας, όπως της Κάτω Πάφου, του Κάθηκα, της Πόλης Χρυσοχού, της Γεροσκήπου, της Πέγειας, της Δρούσιας, της Κρίτου Τέρα, της Έμπας, της Παναγιάς, της Τσάδας, των Κελοκεδάρων, Θελέτρας κ.ά. Σταδιακά, επικράτησε και στα χωριά η μικτή φοίτηση. Η Επαρχιακή Εκπαιδευτική Επιτροπή Πάφου αποφάσισε, το 1907, το Παρθεναγωγείο της Πόλης Χρυσοχούς και το αρρεναγωγείο της Σύμου, ως σύμπλεγμα μαζί με τη Λάσα, να παίρνουν πλήρη κυβερνητική επιχορήγηση.33 Το 1922, ωστόσο, καταργήθηκαν τρία παρθεναγωγεία της υπαίθρου: της Κρίτου Τέρας, της Τσάδας και των Κελοκεδάρων.
Το 1932, ο Γυμνασιάρχης Πασχάλης Πασχαλίδης και η Σχολική Επιτροπεία του Κτήματος ενδιαφέρθηκαν να ιδρύσουν στην πόλη «Ανώτερον Πρακτικόν Παρθεναγωγείον».34 Η πρόταση αυτή που υποβλήθηκε ξανά το 1933 από το σχολικό επίτροπο Νεόφυτο Νικολαΐδη, δεν καρποφόρησε.35
Σε μερικά χωριά, χάρη στο ενδιαφέρον των δασκάλων, λειτούργησαν νυκτερινές σχολές, οι οποίες διέδιδαν τα γράμματα στους αγρότες. Τέτοιες σχολές λειτούργησαν στο Στατό, στη Χούλου, στην Παναγιά κ. α.36 Η Νυκτερινή Σχολή Πέγειας λειτούργησε το 1943 με δυο τάξεις και με σύνολο μαθητών 42.
Νυκτερινές σχολές λειτούργησαν και στο Κτήμα. Ο Γυμναστικός και Πολιτιστικός Σύλλογος «Κινύρας», λειτούρ γησε το 1933 νυκτερινή σχολή «προς συμπλήρωσιν της μορφώσεως πτωχών νέων εργαζομένων εις τα καταστήματα της πόλεως.».37 Ο Φυσιολατρικός Όμιλος Πάφου ίδρυσε, το 1954, το «Νυκτερινόν Ινστιτούτον Λαΐκής Μορφώσεως», για παιδιά ηλικίας 13-16 ετών τα οποία δε φοιτούσαν σε σχολεία. Το Νυκτερινό Ινστιτούτο θα πρόσφερε ηθική διαπαιδαγώγηση και ψυχαγωγία38. Είχε προηγηθεί, τον ίδιο χρόνο, η ίδρυση, από τον ίδιο Όμιλο, του «Ινστιτούτου Ανωτέρας Λαϊκής Μορφώσεως» για μεγαλύτερες ηλικίες. Νυκτερινή Σχολή μέσης εκπαίδευσης στην οποία διδάσκονταν Εμπορικά και Αγγλικά ιδρύθηκε το 1935 και λειτούργησε ως το 1939, με την ονομασία E.C.S. (English Correspondence School).39
Τόσο η Νεοφύτειος Αστική Σχολή όσο και το Δημήτρειο Παρθεναγωγείο λειτούργησαν ως ανεξάρτητα και αμιγή δημοτικά σχολεία ως το 1941. Μετά την ημερομηνία εκείνη, λόγω του πολέμου, τα δύο αυτά δημοτικά σχολεία ενώθηκαν σε ένα μικτό, στη Μικτή Αστική Σχολή και, υστερότερα, το 1949, στην Πρότυπο Μικτή Αστική Σχολή, κάτω από την ίδια διεύθυνση. Μεταγενέστερα, από το 1954-1955 κ. ε. επανήλθαν στην πρώτη τους μορφή, αλλά με την ίδια διεύθυνση.
Τα σχολεία δημοτικής εκπαίδευσης επιθεωρούνταν από επιθεωρητές του Γραφείου Παιδείας της Κύπρου, οι οποί οι αξιολογούσαν την εργασία του σχολείου, αλλά και τους δασκάλους και τους μαθητές. Επισκέψεις στα δημοτικά σχο λεία, πραγματοποιούσε και ο άγγλος Διοικητής της Πάφου.
Με Νόμο του 1929 οι δάσκαλοι γίνονται δημόσιοι υπάλληλοι και ο Κυβερνήτης αναλαμβάνει την πλήρη ευθύνη για το διορισμό, την προαγωγή και τις μεταθέσεις τους. Για την εξέλιξη αυτή είχε ήδη διαμαρτυρηθεί, από το 1923, όταν γινόταν συζήτηση για το θέμα αυτό, ο Λ. Φιλίππου, ο οποίος έγραψε στην εφημερίδα του (Βλ. κύριο άρθρο, με τίτλο «Το Εκπαιδευτικόν», εφ. Πάφος, 28 Ιουνίου 1923):
διά του νομοσχεδίου ο διορισμός και η παύσις των διδασκάλων γίνεται υπό του Μ. Αρμοστού, όστις ούτως συγκεντρώνει εις χείρας του σπουδαιότατα δικαιώματα, τα οποία μέχρι σήμερον ευρίσκοντο εις χείρας μας όχι μόνον από της Αγγλ. Κατοχής, αλ λά και από της εποχής της Τουρκοκρατίας, ότε αι κοινότητες διώριζον και έπαυον τους διδασκάλους των άνευ ουδεμιάς αναμίξεως της Κυβερνήσεως
Ως τότε, ωστόσο, οι μισθοί των δασκάλων ήταν πολύ χαμηλοί. Η εφημερίδα Αγών της Πάφου, ήδη από πολύ παλιά, διεκτραγωδεί την άθλια οικονομική κατάσταση των δασκάλων40:
........................................................................................................
27*. Γεννήθηκε στο Κτήμα το 1878. Τον πατέρα του τον έλεγαν Κωνσταντίνο Καντή. Το 1897 εγκατέλειψε την Πάφο, εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη και στη συνέχεια πήγε στην Αμερική. Έγινε κάτοχος μεγάλης περιουσίας. Σημαντική η δωρεά του για την ανέγερση του ναού του Αγίου Κενδέα και του Δημήτρειου Παρθεναγωγείου στο Κτήμα. Βλ. Α. Λ. Κουδουνάρης, Βιογραφικόν Λεξικόν Κυπρίων, 1800-1920, Λευκωσία 2010, σσ. 289-290.
28*. Βλ. Πρόγραμμα των εγκαινίων και φωτογραφία, στο Μάγδα Κιτρομηλίδου, Τα Ελληνικά Γράμματα στον αλύτρωτο Ελληνισμό. Μεταξύ Μικράς Ασίας και Κύπρου. Λευκωσία 1998, σσ. 171, 173.
29*. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1857. Απόφοιτη του Αρσακείου, 1876. Διευθύντρια Παρθεναγωγείου Λεμεσού, 1876-1878, Διευθύντρια Παρθεναγωγείου Βαρωσίων,
1896-1899. Πέθανε το 1909. Παιδιά της ο Νίκος Θ. Αντωνιάδης, φιλόλογος και Διευθυντής του Ημιγυμνασίου, Αντώνης Θ. Αντωνιάδης, ιατρός, Κατίνα Θ. Αντωνιάδου, Αρσακειάδα, Διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Πάφου. Νεκρολογία, Αγών, 31 Οκτωβρίου 1909, βλ. Α. Λ. Κουδουνάρης, ό. π., σ. 46.
30*. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1861, και σπούδασε στο Παρθεναγωγείο «Παλλάς» της Κωνσταντινούπολης, 1881. Είχε μεγάλη μουσική μόρφω ση και υπήρξε δασκάλα πιάνου. Γνώριζε Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά. Πέθανε και κηδεύτηκε στην Πάφο το 1932.
31*. Γεννήθηκε στην Αθήνα, το 1883, κόρη της Ελένης Αντωνιάδου και αδελφή του ιατρού Αντώνη Αντωνιάδη και του φιλολόγου Νίκου Αντωνιάδη. Σπούδασε στο Αρσάκειο Αθηνών. Η ιδέα της ίδρυσης Φιλοπτώχου Αδελφότητος Ελληνίδων Πάφου, από το Μητροπολίτη Πάφου Ιάκωβο, το 1916, ανήκει σ’ αυτήν. Πέθανε το 1971.
32*. Τα αρνητικά σχόλια για το διορισμό της Πεγιάζη, βλ. «Της Ημέρας», εφ. Αγών, 18 Αυγούστου 1907.
33*. Βλ. εφ. Αγών, 6 Ιαν. 1907.
34*. Βλ. «Τα εκπαιδευτήριά μας - Η ίδρυσις Ανωτέρου Παρθεναγωγείου», εφ. Πάφος, 1 Ιουλίου 1932 και Μάγδα Ι. Κιτρομηλίδου, Τα Ελληνικά Γράμματα στον αλύτρωτο Ελληνισμό, ό. π. σσ. 192-200.
35*. Βλ. «Σχολικά. Το Ανώτερον Παρθεναγωγείον», εφ. Πάφος 14 Ιουλίου 1933 και 29 Σεπτεμβρίου 1933.
36*. Βλ. «Νυκτερινή Σχολή Στατού», Αγών, 24 Νοεμβρίου 1907, «Νυκτεριναί σχολαί», «Μετά μεγάλης ευχαριστήσεως πληροφορούμεθα, ότι εις τα χωρία Στατόν,Χού λου και Παναγιάν χάρις εις την πρωτοβουλίαν των φιλοπόνων και δραστηρίωνδιδασκάλων των ρηθέντων χωρίων, λειτουργούσι νυκτεριναί Σχολαί», εφ. Αγών, 15 Δεκ. 1907 κ. α.
37*. Βλ. «Νυχτερινή Σχολή», εφ. Πάφος, 22 Σεπτ. 1933 και «Η Νυχτερινή Σχολή του «Κινύρα»: Πάφος, 13 Οκτ. 1933.
38*. Βλ. «Η δράσις του Φυσιολατρικού Ομίλου Πάφου», εφ. Έθνος, 2 Νοεμβρίου 1954.
39*. Βλ. Πάφος, 17 Οκτωβρίου 1935.
40*. Βλ. «Το διδασκαλικόν ζήτημα», εφ. Αγών, 9 Δεκεμβρίου 1906). Αλλά, ακόμη και αυτός ο χαμηλός μισθός ή το επίδομά τους δεν εισπραττό ταν κανονικά. (Βλ. «Οι μισθοί των διδασκάλων» εφ. Αγών, 16 Μαΐου 1909). Η εφημερίδα θα επανέλθει στις 6 Ιουνίου 1909. Στη «Στήλη Κοινωνικών Ζητημάτων», με τον τίτλο «Οι μισθοί των διδασκάλων», «Ο φίλος της προόδου» θα γράψει, ανάμεσα στα άλλα και τα ακόλουθα:
«δυστυχείς διδάσκαλοι!...Συνιστώμεν επίσης στεντορεία τη φωνη όπως διακανονισθή κάπως καλύτερον και η πληρωμή του μισθού πληρώνονται ούτοι κατά διμηνίαν και πολλάκις κατά τριμηνίαν διότι πλειστάκις συμβαίνει ο εισπράκτωρ όστις είναι εντεταλμένος την πληρωμήν να μη επισκεφθή το χωρίον και ο δυστυχής διδάσκαλος περιμένει και αδημονεί μη γνωρίζων πώς να δικαιολογηθή εις τον δανειστήν του». Το1916, η κατάσταση δεν ήταν καθόλου καλύτερη: «η παρελθούσα Κυριακή ήτο η ορισθείσα υπό της Κυβερνήσεως ημέρα προς πληρωμήν της α΄ δόσεως του μισθού των διδασκάλων. Δια τούτο οι διδάσκαλοι των περί την Πόλιν χωρίων μετέβησαν την ημέραν αυτήν εις το κέντρον των περί την Πόλιν προς λήψιν της πρώτης διμηνίας του μισθού των. Μάτην όμως περιέμενον μέχρι νυκτός τον πληρωτήν. Ως εκ τούτου δε επέστρεψαν εις τα ίδια με κενάς τας χείρας, ελεεινολογούντες την μοίραν των» (Βλ. «Ανταποκρίσεις εκ Περιστερώνας. Δυσφορία διδασκάλων», εφ. Αιών, 9 Δεκεμβρίου 1916). To 1922, η εβδομαδιαία εφημερίδα Πάφος δημοσιεύει τους μισθούς τωνδασκάλων της πόλης του Κτήματος, που ήταν, βέβαια, ακόμη πιο ψηλοί από τουςμισθούς των δασκάλων της υπαίθρου, και που κάθε άλλο από ικανοποιητικοί ήταν.(«Εις την Αστικήν δώρισε τον κ. Λ. Δ. Λοϊζίδης, διευθυντήν, με μισθόν λίρ. 125, τον κ.
Φ. Λ. Φυλακτού με λίρ. 95, τον κ. Πασχ. Μιχαηλίδην με λίρ. 70, και τον κ. Κώσταν Χαραλάμπους με λίρας 60. Εις το Παρθεναγωγείον την δ)ην Κατίναν Θ. Αντωνιάδου με λίρ. 110, την δ)α Κατίναν Θ. Νικολαΐδου με λίρ. 68, και την δ)ην Μαρίαν Χαραλαμπίδου με λίρ. 61. Εις το Nηπιαγωγείον την δ)ην Χρυστάλλαν Κ)τινίδου με λίρ.36», εφ. Πάφος, 30 Ιουνίου 1922). Είκοσι, περίπου, χρόνια μετά, το 1941, η κατάσταση δεν ήταν καθόλου καλύτερη. Στην εφ. Πάφος (9 Οκτωβρίου 1941) διαβάζουμεστο κύριο άρθρο: «και προκειμένου περί των διδασκάλων φρονούμεν, ότι δεν δύναται να υπάρξη ουδέ η ελαχίστη συζήτησις ότι είναι απόλυτος και άμεσος ανάγκη όπως τύχουν οικονομικής ενισχύσεως, διότι η κατάστασίς των είναι αξιοθρήνητος. Οι
προσωρινοί διδάσκαλοι νέοι με μεγάλην μόρφωσιν αμείβονται προς Λ. 50 ετησίως και οι διδάσκαλοι της γ΄ και δ΄ τάξεως, οίτινες αποτελούν την μεγίστην πλειονοψηφίαν του διδασκαλικού κόσμου οι πρώτοι με ανώτατον όριον Λ. 85 και οι δεύτεροι με Λ. 102 που και προπολεμικώς ήτο αδύνατον να ζήσουν αξιοπρεπώς με τους μισθούς αυτούς. Τώρα η ζωή των κατήντησε μαρτύριον» Παρόμοιες με τις πιο πάνωαπόψεις διατυπώνει στην ίδια εφημερίδα (Βλ. εφ. Πάφο, 13 Μαΐου 1943 και 13 Ιαν.1944), ο Πρόεδρος της «Παγκυπρίου Διδασκαλικής Οργανώσεως» Ανδρέας Μ. Παυλίδης, ο γνωστός λογοτέχνης Άντης Περνάρης (1903-1980), ο οποίος υπηρέτησε στηνΠάφο αρχικά ως δάσκαλος και μεταγενέ στερα, το 1943, ως καθηγητής των Ελληνικών Γραμμάτων. (Βλ. «Διωρίσθη εις το Γυμνάσιον Πάφου μέχρι τέλους του σχολικού έτους λόγω της ικα νότητός του ο ποιητής και άριστα μορφωμένος διδάσκαλος κ. Ανδρέας Μ. Παυλίδης, Πρόεδρος των εν Κύπρω Ελλήνων Διδασκάλων», εφ. Πάφος, 18 Φεβρ. 1943.
ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΑ ΤΟ Ε΄ ΜΕΡΟΣ
