Το Paideia-News αναδημοσιεύει σε συνέχειες το ενδιαφέρον βιβλίο του πρώην Γενικού Διευθυντή του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού κ. Ανδρέα Φυλακτού "Η εκπαίδευση στην Πάφο στα χρόνια της Αγγλοκρατίας". Η αναδημοσίευση γίνεται με την άδεια του συγγραφέα
ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΦΥΛΑΚΤΟΥ*
ΜΕΡΟΣ Γ*
Σε έκθεσή του που υπέβαλε ο άγγλος Διοικητής της Πάφου Arthur Young, για τα πρώτα χρόνια της αποικιοκρατίας, αναφέρει πως στην επαρχία του η εκπαίδευση είναι παραμελημένη και από τα οκτώ σχολεία που λειτουργούν μόνο δυο από αυτά τυγχάνουν κατάλληλης επίβλεψης: ένα στο Κτήμα και ένα στον Κάθηκα. Στα υπόλοιπα διδάσκουν ιερείς.14*
Το Αρρεναγωγείο Κτήματος, που ιδρύθηκε το 1855 από το Μητρoπολίτη Πάφου Χαρίτωνα (1828-1854), λειτούργησε σε οίκημα στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Κενδέα. Υστερότερα, όταν Μητροπολίτης Πάφου ήταν ο Νεόφυτος (1869-1888), στεγάστηκε σε κτήριο, δίπλα στη Μητρόπολη Πάφου. Αρχικά (1878), στο σχολείο αυτό λειτούργησαν τέσσερις τάξεις δημοτικού σχολείου, οι οποίες υστερότερα (1897), αυξήθηκαν σε έξι. Από Αρρεναγωγείο Κτήματος μετονομάστηκε σε Νεοφύτειο Αστική Σχολή Κτήματος, μετά τη μεταστέγασή του στο νέο κτήριο, το 1918, το οποίο ανεγέρθηκε με δαπάνες και με δωρεάν οικοπέδου του ευεργέτη του Κτήματος, τότε Δημάρχου της πόλης15*, Νεόφυτου Νικολαΐδη (1908-1920). Το κτήριο16* άρχισε να κτίζεται το 1915 και άρχισε τη λειτουργία του17* το 1916.
Την άθλια κατάσταση των κτηρίων, στα οποία στεγάζονταν τα δημοτικά σχολεία, διεκτραγωδούσε σε δημοσιεύματά της η εφημερίδα Αγών, της Πάφου:18*
οι διδάσκαλοι και οι μαθηταί στεγάζονται ήδη εν κτιρίοις, τα οποία μόνον κατ’ ευφημισμόν δύνανται να ονομασθώσι τοι αύτα, το δε Παρθεναγωγείον οριστικώς δύναταί τις να είπη, χωρίς κατ’ ελάχιστον να εκκλίνη της αληθείας, ότι είναι μία τρώγλη, εν η αδύνατον να βιώσωσιν άνθρωποι και μάλιστα τρυφεράς ηλικίας, χωρίς να διατρέχη τον έσχατον κίνδυνον ου μόνον η πολύτιμος υγεία, αλλά και αυτή η ύπαρξίς των
Διευθυντές του δημοτικού σχολείου διατέλεσαν οι: Τηλέμαχος Καλλονάς (1886-1893). Ο Τ. Καλλονάς, ο οποίος υπήρξε μεγάλη προσωπ κότητα της κυπριακής εκπαίδευσης, του κυπριακού αθλητισμού και γενικά της κυπριακής κοινωνίας.19* Βασίλειος Μαυρογιάννης (1893-1895),20* Νικόλαος Κισσονέργης (1895-1897 και 1898-1901),21* Σωκράτης Μυριανθόπουλος (1897-1898),22* Λουκάς Λοΐζίδης (1901-1907 και 1908-1936),23* Αγάπιος Χατζηανδρέου (1907-1908), Χαρά λαμπος Παπαμιχαήλ (1936-1945), Αρτέμης Αστραίος (1945-1950), Νί κος Παπαξενοφώντος (1950-1954), Νικόλας Χατζηκωστής (1954- 1958, 1959 1964).24* Δημοτικά σχολεία λειτούργησαν από τα πρώτα χρόνια της αποικιο κρατίας και σε πολλά χωριά της επαρχίας Πάφου, όπως του Κάθηκα, της Πόλης Χρυσοχού, της Γεροσκήπου, της Πέγειας,25 της Δρούσιας, της Κρίτου Τέρα, της Έμπας, της Παναγιάς, της Τσάδας, των Κελοκεδάρων, της Φοίτης, της Αμαργέτης, της Πενταλιάς, της Κισσόνεργας, της Τάλας, της Χούλους, του Νέου Χωρίου κ.ά., ως διδιδάσκαλα, τριδιδάσκαλα ή τετραδιδάσκαλα. Σε πολύ μικρές κοινότητες λειτούργησαν και μονοδιδάσκαλα σχολεία. Τη σχολική χρονιά 1931-1932 φοιτούσαν σε σχολεία των χωριών της επαρχίας Πάφου 4.523, σε σύγκριση με 786 μαθητές που φοι τούσαν τον πρώτο χρόνο της Αγγλοκρατίας στην Κύπρο και από 12 που ήταν το 1878, αυξήθηκαν σε 90 το 1960.
Από τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας, το 1880, λειτούργησε στην πόλη παρθεναγωγείο, το οποίο ονομάστηκε Παρθεναγωγείο Κτήματος. Στη Λευκωσία, το πρώτο παρθεναγωγείο ιδρύθηκε το 1859.
Ωστόσο, το 1894, στη Λευκωσία λειτουργούσαν 2 παρθεναγωγεία, 2 στη Λάρνακα, 4 στη Λεμεσό, 1 στην Αμμόχωστο και 2 στην Κερύνεια.26*
14*. Βλ. Λ. Φιλίππου, Τα Ελληνικά Γράμματα εν Κύπρω κατά την περίοδον τηςΤουρκοκρατίας (1571-1878), Λευκωσία, 1930, τ. Α΄, σ. 186.
15*. Γεννήθηκε στην Πέγεια το 1873. Τέλειωσε τις σπουδές του στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1897, δικηγορούσε και πολιτευόταν στην Πάφο. Το 1901 μαζί με άλλους ίδρυσε τον Ελληνικό Σύλλογο «Ευσέβεια». Το 1906 ίδρυσε την εβδομαδιαία εφημερίδα Αγών. Το ίδιο έτος, μαζί με άλλους, ίδρυσε το Ταμιευτήριο «Μέλισσα», που μετατράπηκε, το 1924, σε Λαϊκή Τράπεζα. Από τους ιδρυτές του Ημιγυμνασίου Πάφου, το 1905. Δήμαρχος Πάφου, 1908-1920. Το 1915 ανήγειρε την «Νεοφύτειον Αστικήν Σχολήν» με δαπάνη 1500 λιρών, σε δικό του οικόπεδο. Βουλευ τής Πάφου-Λεμεσού, 1916-1921 και 1928-1930. Μέλος του Εθνικού Συμβουλίου, 1921-1925 και μέλος του Ελληνικού Εκπαιδευτικού Συμβουλίου, 1922 1926. Βλ. και Α. Λ. Κουδουνάρης, Βιογραφικόν Λεξικόν Κυπρίων (1800-1920), Λευκωσία, 2010, σ. 411.
16* . Βλ. Αιών, 13 Δεκ. 1915 και νεκρολογία Νεόφ. Νικολαΐδη, στην εφ. Πάφο, 20 Νοεμβρίου 1941.
17* . Βλ. «Νεοφύτειος Δημοτική Σχολή», βλ. εφ. Αιών, 7 Οκτωβρίου 1916.
18*. Βλ. «Ανάγκη κτιρίων δια τα σχολεία», σε δύο άρθρα, 25 Νοεμβρίου και 2
Δεκεμβρίου 1906.
19*. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1860 και φοίτησε στην Τεχνική Σχολή της Χάλκης, η οποία παρείχε άριστη κλασική και τεχνική μόρφωση, το 1880, την οποία διηύθυνε ο πατέρας του. Την ίδια χρονιά ήρθε στην Κύπρο και διορίστηκε καθηγητής της γυμναστικής στο Σχολαρχείο Λευκωσίας. Το 1881-83 διατέλεσε Διευθυντής Δημοτικής Σχολής Λαπήθου. Από το 1883-86 Διευθυντής Ελληνικής Σχολής Μόρφου, την οποία ο ίδιος ίδρυσε, όπως επίσης και το πρώτο Αναγνωστήριο το 1885. Διευθυντής Δημοτικής σχολής Κτήματος και Σχολάρχης, 1886-1905. Καθηγητής των Ελληνικών και Γαλλικών στο Ημιγυμνάσιο Πάφου, 1906-1921. Ιδρυτής του Γυμναστικού Συλλόγου «Κόροιβος», το 1898, και του «Λαϊκού Ταμιευτηρίου Πάφος», το 1904, το οποίο μετατράπηκε, το 1924, στη «Λαϊκή Τράπεζα Πάφου». Πέθανε στο Κτήμα το 1937. Η εφημερίδα Πάφος, 4 Μαρτίου 1937, η οποία δημοσίευσε όλους τους επικήδειους, και αυτόν του δρ Εγιούπ Νετζμουττίν, 1879-1948, πρώην βουλευτή Λεμεσού - Πάφου, κατέληγε με τα εξής: «Με τον θάνατον του μ. ΤηλεμάχουΚαλλονά εκλείπει και ο τελευταίος Σχολάρχης της Κύπρου σύγχρονος των αειμνήστων Ανδρέου Θεμιστοκλέους, Α. Λανίτη, Ευστ. Κωνσταντινίδου κ. ά. οι οποίοι επί
δεκαετηρίδας εφώτισαν την ελληνίδα της νήσου νεότητα». Προτομή του Τ. Καλλονά στήθηκε στην είσοδο του Ιακώβειου σταδίου στο Κτήμα, στις 25.4.1946, σε λαμπρή τελετή. Βλ. Πάφος, 9 Μαΐου 1946. Βλ., επίσης, και Α. Λ. Κουδουνάρης, ΒιογραφικόνΛεξικόν, ό. π., σ. 214.
20*. Γεννήθηκε στην Τρίπολη της Πελοποννήσου, το 1857 και αποφοίτησε από το εκεί Ιεροδιδασκαλείο. Δίδαξε στο Λύκειο Ιωάννη Τέτση στη Λάρνακα και στη συνέχεια, 1893-1895, υπήρξε διευθυντής της Δημοτικής Σχολής Κτήματος. Δίδαξε στη Σχολή Αγίου Ιωάννη Λευκωσίας, διηύθυνε τη Δημοτική Σχολή και το Παγκύπριο Ιερο διδασκαλείο Λάρνακας. Εκλέγηκε δημοτικός σύμβουλος Λάρνακας, 1908-1911. Πέθανε το 1937.
21*. Γεννήθηκε στη Σύρο το 1869. Ο πατέρας του καταγόταν από την Κισσόνεργα της Πάφου και η μητέρα του από τη Σύρο. Τελείωσε το Σχολαρχείο Σύρου και διορίστηκε ως δάσκαλος στην Κισσόνεργα και σε άλλα δημοτικά σχολεία της επαρχίας, όπως επίσης και στην αστική σχολή Κτήματος, στην οποία διατέλεσε και Διευθυντής. Ασχολήθηκε, επίσης, με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία. Διατέλεσε ελεγκτής των εκκλησιών της πόλης και επαρχίας Πάφου. Πέθανε το 1929.
22*. Γεννήθηκε το 1870 στον Πρόδρομο Μαραθάσας. Φοίτησε στο Διδασκαλείο Αθηνών, 1897. Εθελοντής του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, 1897. Πριν από το διορισμό του στα δημοτικά και σχολεία μέσης εκπαίδευσης. Ιδρυτής και Πρόεδρος του Επαρχιακού Διδασκαλικού Συνδέσμου Λεμεσού, από το 1917. Δημοσιογραφούσε σε εφημερίδες της Λεμεσού. Πέθανε το 1954. Βλ. Αρ. Κουδουνάρης, Βιογραφικόν Λεξι κόν Κυπρίων, 1800-1920, Λευκωσία 2010, σ. 396.
23*. Γεννήθηκε στη Λευκωσία το 1876 και αποφοίτησε από το Παγκύπριο Ιεροδιδασκαλείο το 1898. Δάσκαλος στην Αστική Σχολή Κτήματος, 1898-1912 και διευ θυντής της 1913-1936. Ελληνοδιδάσκαλος στο Ημιγυμνάσιο Πάφου 1907-1908.
Από τους ιδρυτές του Ταμιευτηρίου «Μέλισσα», 1904, και της Τράπεζας «Μέλισσα», 1924. Και στα δυο ιδρύματα διατέλεσε διευθυντής και γραμματέας, ως το τέλος της ζωής του, το 1938. Βλ. εφ. Πάφος, 5, 12 Ιανουαρίου και 2 Φεβρουαρίου 1939.
24*. Γεννήθηκε στο χωριό Άγιος Μάμας, το 1910. Φοίτησε στο Γυμνάσιο Λεμεσού και στο Παγκύπριο Ιεροδιδασκαλείο Λευκωσίας και στο Παγκύπριο Ιεροδιδασκαλείο Λάρνακας. Δίδαξε σε δημοτικά σχολεία. Ίδρυσε Μορφωτικό Σύλλογο και μαθητικό συσσίτιο στην Κάτω Πάφο. Έγραψε άρθρα, διηγήματα, χρονογραφήματα.
Ίδρυσε με άλλους τον Ελληνικό Πνευματικό Όμιλο Πάφου, το 1960. Εκδίδει με άλλους την τοπική εβδομαδιαία εφημερίδα Η Ακριτική, το 1964. Πέθανε το 1992.
Βλ. Μνήμης Χάριν. Η πνευματική κληρονομιά του Νικόλα Χατζηκωστή, επιμέλεια Γεώργιος Ν. Χατζηκωστής, Λευκωσία 1998, σσ. 17-22 και Α. Λ. Κουδουνάρης, Βιογραφικόν Λεξικόν, ό. π., σσ. 654-655.
25*. Ο αριθμός των μαθητών του Δημοτικού σχολείου Πέγειας ήταν, το 1949, 214, ενώ στο Δημοτικό Παναγιάς 184, βλ. εφ. Πάφος, 3 Νοεμβρίου 1949.
26*. Βλ. Κλ. Ι. Μυριανθόπουλο, Η Παιδεία εν Κύπρω επί Αγγλοκρατίας, 1878-
1946, σσ. 57-60.
ΑΥΡΙΟ ΤΟ Δ΄ ΜΕΡΟΣ
