ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ*
Μην έχετε καμία αμφιβολία. Η κατάσταση είναι σχεδόν τραγική. Από τη μια, στη διεθνή σκηνή η Σουηδική Ακαδημία απονέμει τα βραβεία Νόμπελ. Νόμπελ Ιατρικής στην ανακάλυψη του μηχανισμού που ρυθμίζει την μεταφορά μορίων από τα κύτταρα. Νόμπελ Φυσικής στη θεωρία που εισηγήθηκε πώς αποκτούν την μάζα και την ποικιλομορφία τους τα σωματίδια στο σύμπαν. Νόμπελ Χημείας στην επινόηση προσομοιώσεων σε ηλεκτρονικό υπολογιστή για την πρόβλεψη πολύπλοκων χημικών διεργασιών. Την ίδια όμως στιγμή, στην Κύπρο κληρικοί εκφέρουν άποψη για ιατρικά θέματα. Το κοινοβούλιο τους συμβουλεύεται. Τα ΜΜΕ τους δίνουν βήμα. Γιατροί και δημοσιογράφοι βαφτίζουν «θαύμα» ιατρικά φαινόμενα που δεν κατανοούν. Και στα σχολεία τα παιδιά διδάσκονται πως η ομοφυλοφιλία είναι ανωμαλία – ενώ 5-10% του παγκόσμιου πληθυσμού είναι ομοφυλόφιλοι και ομοφυλοφιλικές συμπεριφορές έχουν παρατηρηθεί σε πάνω από 1500 ζωικά είδη.
Στο νησί όπου είμαστε βουτηγμένοι στα «ψεύδο-» δεν αποτελεί έκπληξη πουόταν οι άνθρωποι ψάχνουν την αλήθεια– ενίοτε και το μέλλον τους – εναποθέτουν τις όποιες ελπίδες τους σε αστρολογίες, ταρώ, μαγείες, ξόρκια, στο κακό το μάτι, σε προσευχές και γενικά σε κάθε μορφής ψευδο-επιστήμη που τόσο εύκολα πλασάρεται στις τηλεοράσεις, στα περιοδικά και από στόμα σε στόμα.
Ζούμε – όλοι μας – σε ένακόσμο, όλο και περισσότερο εξαρτημένο από την επιστήμη, και όλο και πιο ευάλωτο στην έλληψη κατανόησης και στη λάθος χρήση της. Για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε σε αυτόν τον ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο και να είμαστε αποτελεσματικοί πολίτες, απαιτείται να έχουμεόλοι ένα ελάχιστο επίπεδο επιστημονικής ενημερότητας. Τόσο, όσο να μπορούμε να προφυλαχτούμε αφενός από την προπαγάνδα και την παραπληροφόρηση και αφετέρου να είμαστε σε θέση να δώσουμε την κατάλληλη βαρύτητα στην άποψη των επιστημόνων και στα εκάστοτε επιστημονικά ευρήματα.
Η κατανόηση της επιστήμης δεν θα πρέπει να αποτελεί προνόμιο για τους λίγους που έχουν επιστημονικό υπόβαθρο.Αντιθέτως, η επιστήμη είναι υπόθεση όλων. Και αυτό, όχι μόνο επειδή η καθημερινότητά μας είναι συνυφασμένη πια με τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα αλλά επειδή η επιστημονική μέθοδος, το εργαλείο δηλαδή που χρησιμοποιεί η επιστήμη για την απόκτηση γνώσης, αποτελεί τον πιο υγιή τρόπο σκέψης. Τον πιο δόκιμο τρόπο ζωής. Επιστήμη σημαίνει έρευνα και αναζήτηση. Έρευνα σημαίνει να παρατηρείς, να αναρωτιέσαι, και κατόπιν να μελετάς, να συνεργάζεσαι, να κρίνεις, να αμφιβάλεις, να ψάχνεις για στοιχεία και αποδείξεις.Σημαίνει να αμφισβητείς τα στερεότυπα. Και στο τέλος να διαμορφώνεις άποψη στη βάση των στοιχείων που έχεις μπροστά σου ανεξάρτητα με το αν αυτή η άποψη συγκρούεται με την προηγούμενη σου άποψη, με το δόγμα ή με την εξουσία.
Οι σύγχρονες κοινωνίες βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με δύσκολα ερωτήματα. Ποιός θα πρέπει να έχει πρόσβαση στον προσωπικό γενετικό μας κώδικα. Πώς η επερχόμενη μακροζωία θα επηρεάσει τις μελλοντικές κοινωνίες. Ποιές είναι οι καλύτερες μορφές παραγωγής ενέργειας, πυρηνική, ηλιακή, αιολική κλπ. Τί σημαίνει γενετικά τροποποιημένα προϊόντα και αν πρέπει να επιτρέπεται η κατανάλωση τους.Αν πρέπει να επιτραπεί στο μέλλον ο «σχεδιασμός» των παιδιών μας ή η χρήση φαρμάκων για ενίσχυση των γνωστικών μας λειτουργιών.
Τα παραπάνω αποτελούν καίρια ερωτήματα που απασχολούν όλο και περισσότερο το κοινωνικό σύνολο. Αφορούν την επιστήμη, αφορούν όμως και στην οικονομία, την πολιτική και την ηθική – πεδία για το οποία οι επιστήμονες εκφράζονται ως απλοί πολίτες χωρίς ειδικές γνώσεις. Ο δημόσιος διάλογος όμως δεν θα υπερβεί το απλοϊκό επίπεδο της «κουβέντας του καφενέ» ή – χειρότερα – των απογευματινών τηλεοπτικών εκπομπών, εκτός εάν ο καθένας αποκτήσει βασικές επιστημονικές γνώσεις και κατανοήσει τον τρόπο λειτουργίας της επιστημονικής μεθοδολογίας.
Αυτό οδηγεί στο σημαντικό ερώτημα του πώς μπορεί να βελτιωθεί το επίπεδο επιστημονικής ενημερώτητας της κοινωνίας στο νησί.Η πρώτη προϋπόθεση αφορά στην ενίσχυσητης επιστημονικής εκπαίδευσης στα σχολεία δημοτικής και μέσης παιδείας. Όλα τα παιδιά χρειάζεται να αποκτήσουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες που συνθέτουν αυτό που ονομάζουμε «επιστημονική παιδεία» - η ικανότητα να κατανοούν τον κόσμο γύρω τους. Βοηθώντας τα παιδιά να μάθουν πώς να παρατηρούν, να συλλέγουν στοιχεία και να εξάγουν συμπεράσματα, η επιστήμονική μεθοδολογία θα βοηθήσει στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των μαθητών για ιδέες και γεγονότα που αντιμετωπίζουν στην καθημερινή τους ζωή.
Η δεύτερη προϋπόθεση αφορά στην επικοινωνία της επιστήμης από τους ίδιους τους επιστήμονες με το ευρύ κοινό. Ήδη από τον 19ο αιώνα οι επιστήμονες στις αναπτυγμένες χώρες, διέδιδαν τις ιδέες του Δαρβίνου και τις ανακαλύψεις των γεωλόγων της εποχής σε επιστημονικά φεστιβάλ. Σήμερα, στην εποχή της επιστήμης και της πληροφορίας, στην Κύπρο απουσιάζουν τέτοιες εκδηλώσεις(με κάποιες εξαιρέσεις όπως για παράδειγμα τη Βραδιά του Ερευνητή και τις διαλέξεις στα πλαίσια του Ελεύθερου Πανεπιστημίου), ενώ η ίδια η επιστημονική κοινότητα δεν έχει αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες για την επικοινωνία της επιστήμης με το ευρύ κοινό. Αυτό το σκηνικό δημιουργεί πραγματική διανοητική υστέρηση σχετικά με την κατανόηση του τρόπου λειτουργίας του φυσικού μας περιβάλλοντος και των αρχών που διέπουν τη ζωή στον πλανήτη μας.
Βρίσκεται ουσιαστικά στο σκοτάδι όποιος σήμερα δεν μπορεί να κατανοήσει και να απολαύσει το θαυμάσιο όραμα που προσφέρουν οι ιδέες του Δαρβίνου σε συνδυασμό με τη σύγχρονη αστρονομία – την αλυσίδα μιας αναδυόμενης πολυπλοκότητας που οδήγησε από την μεγάλη έκρηξη σε αστέρια, πλανήτες, τη βιόσφαιρα και τον ανθρώπινο νου που μπορεί σήμερα να αναλογίζεται όλα αυτά τα θαυμαστά και μυστήρια.Οι έννοιες αυτές αποτελούν σήμερα μέρος του πανανθρώπινου πολιτισμού. Ακόμη περισσότερο, η επιστήμη είναι η μια κουλτούρα που είναι πραγματικά παγκόσμια –DNA,πρωτόνια, πρωτεΐνες και το θεώρημα του Πυθαγόρα είναι αναλλοίωτα από την Κύπρο στην Τουρκία και από την Κίνα στο Περού.
Σε μια χώρα όπου η δημόσια διαλεχτική περιορίζεταιστο εάν αποτελεί μοιχεία η εξωσωματική γονιμοποίηση καιστους κινδύνους αλλοίωσης της ταυτότητας του λαού από την ενίσχυση της τοπικής γλώσσας, η μόνη ελπίδα είναι να καταφέρει η παγκόσμια κουλτούρα της επιστήμης να διαπεράσει τα τείχη της τοπικής ιθαγένειας. Τη στιγμή που η έννοιατης εθνικής κουλτούραςδιαχωρίζει ανθρώπους περιορίζοντας τους σε μια τοπική μονοσήμαντη εσωστρέφεια, η επιστημονική παγκόσμια κουλτούρα ενώνει. Αποδέχεται, κατανοεί και αγκαλιάζει τις διαφορές, μιλώντας μια γλώσσα ανοιχτή, έτοιμη για αμφισβήτηση, χωρίς αποκλεισμούς όπου ελεύθερη από την εξουσία «δεν πολιτικοποιεί με κανένα τίμημα το λεξιλόγιό της».
*Ερευνητικός Επιστήμονας, Κέντρο Εφαρμοσμένων Νευροεπιστημών, Πανεπιστήμιο Κύπρου
