ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΒΟΥΤΟΥΡΗ*
Το «επικαιρικό» ποίημα του Κωστή Παλαμά «Κύπρος», γράφτηκε εξ αφορμής της «Κυπριακής Έκθεσης» στο Ζάππειο το 1901 (Απρίλιος - Ιούνιος). Την πρωτοβουλία για την έκθεση αυτή, η οποία απετέλεσε σημαντικό γεγονός στο γύρισμα του αιώνα, προκαλώντας τεράστιο ενδιαφέρον στην Ελλάδα και στην Κύπρο (πέραν των εκατό Κυπρίων ταξίδεψαν στην Αθήνα για να την επισκεφτούν), την είχε ο «Πατριωτικός Σύνδεσμος Κυπρίων» της Αθήνας, πρωτοστατούντος του δικηγόρου Γεώργιου Σ. Φραγκούδη. Το ποίημα «Κύπρος» το απήγγειλε ο ίδιος ο Παλαμάς σε ειδική εκδήλωση προς τιμήν των κύπριων επισκεπτών, η οποία πραγματοποιήθηκε στον φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσός» στις 13 Απριλίου 1901. Αργότερα, το συμπεριέλαβε στη συλλογή Η πολιτεία και η μοναξιά. Αποτελείται από 19 τετράστιχες στροφές (οι στίχοι α-γ κάθε στροφής είναι ανομοιοκατάληκτοι προπαροξύτονοι ιαμβικοί δεκαεξασύλλαβοι, και οι β-δ ομοιοκατάληκτοι ιαμβικοί εξασύλλαβοι. Παραθέτω την πρώτη και την ένατη στροφή:
Καλώς μας ήρθατε παιδιά! Στην Κύπρο την αέρινη
στη Μακαρία τη γη,
στάζει το μέλι διαλεχτό σαν πρώτα; Ακόμα γίνεται
τ’ ολόγλυκο κρασί;
[...]
Κι απ’ τον καιρό που σ’ ηύρανε θαλασσομάχοι Φοίνικες,
ως τώρα που σοφά
πατάει σ’ εσένα ο Βρετανός, πολλούς αφέντες άλλαξες,
δεν άλλαξες καρδιά
Η ένατη στροφή είναι, ενδεχομένως, και η πιο γνωστή εξαιτίας του διστίχου «[...] πολλούς αφέντες άλλαξες, / δεν άλλαξες καρδιά», το οποίο χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές σε εορταστικούς και άλλους πανηγυρικούς λόγους. Ενδιαφέρον ωστόσο παρουσιάζει και το δίστιχο «ως τώρα που σοφά / πατάει σ’ εσένα ο Βρετανός [...]» της ίδιας στροφής. Πώς να ερμηνεύσει κανείς το οξύμωρον της φράσης «σοφά πατάει σε σένα»; Ως ειρωνεία; Εάν πάντως αναλογιστούμε ότι την ίδια πάνω-κάτω περίοδο ένας ποιητής «εθνικός» όπως ο Βασίλης Μιχαηλίδης γράφει ένα ποίημα γεμάτο συγκίνηση για τον θάνατο της Βασίλισσας της Αγγλίας («Εις τον θάνατον της ανάσσης Βικτωρίας», 1987) και αποχαιρετά στα 1895 με εξίσου θαυμαστικούς και συγκινημένους στίχους τον άγγλο αρμοστή («Τω αρμοστή σιρ Ουώλτερ Σένταλ»), τότε μπορούμε να εννοήσουμε ότι τόσο ο Κ. Παλαμάς, όσο και ο Β. Μιχαηλίδης, απηχούν –στη στροφή του αιώνα– γενικότερες διαθέσεις: την ευπιστία, συγκεκριμένα, του ελληνισμού απέναντι στις ψεύτικες, φιλελεύθερες, διακηρύξεις των Άγγλων.
Η φράση, πάντως, «σοφά πατάει σε σένα», και ειδικά η λέξη «σοφά» –όπως μαρτυρεί ο κύπριος φίλος του Κ. Παλαμά, Ν. Κλ. Λανίτης– απασχόλησε τον ποιητή, ο οποίος στην αρχή είχε γράψει «βαρειά» και ύστερα το άλλαξε σε «σοφά» λέγοντας (στον Λανίτη): «Είναι βαρύ αυτό το βαρειά» (βλ. σχετικά και Πάτροκλος Σταύρου, Ο Παλαμάς και η Κύπρος, Αθήνα 1968, σ. 14 ).
Και για να επανέλθουμε στο προκείμενο: μόλις τελείωσε την απαγγελία του ο Παλαμάς στον «Παρνασσό» προσέφερε στον Ν. Κλ. Λανίτη το χειρόγραφο του ποιήματος «Κύπρος», και αυτός –πενήντα χρόνια αργότερα– το χάρισε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πάφου, στις 7 Οκτωβρίου 1951. Έγινε μάλιστα για τον σκοπό αυτό (σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής) και μια «σεμνή» τελετή παράδοσης του χειρογράφου, το οποίο –όπως προσφάτως πληροφορηθήκαμε από σχετική καταγγελία του Γιώργου Γεωργή– σήμερα αγνοείται.
*Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
