ΤΩΝ DΑVID CRODIER KAI ELISA SIMEONI*
«Ο Πολιτισμός και η Εκπαίδευση ... είναι εξαιρετικά σημαντικοί παράγοντες για τον εντοπισμό των ανομοιοτήτων μεταξύ διαφορετικών ομάδων ... και για την αναπαραγωγή αυτών των διαφορών» - Pierre Bourdieu[1].
Ο Dirk Van Damme, εμπειρογνώμονας τριτοβάθμιας εκπαίδευσης του ΟΟΣΑ, δήλωσε πρόσφατα ότι «οι μηχανισμοί οικονομικής στήριξης που ενισχύουν τους φοιτητέςτης ανώτερης εκπαίδευσης που προέρχονται από χαμηλού εισοδήματος (λιγότερο εύπορες) οικογένειες, έχουν συμβάλει ελάχιστα στηαύξησητου αριθμού τους».
Ο Van Damme επισημαίνει επίσης ότι, ενώ τα πανεπιστήμια έχουν μετατραπεί από ιδρύματα για την ελίτ σε μαζικά εκπαιδευτικά κέντρα, ηδιεύρυνση του συστήματος δεν έχει οδηγήσει σε ισότιμη εκπαίδευση για όλους. Εκείνοι που βρίσκονται στη χαμηλότερηστάθμητουκοινωνικού συνόλουστερούνται πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση παρά τις προσπάθειες από τις κυβερνήσεις για παροχή μεγαλύτερης οικονομικής στήριξης.Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότιη εθνική πολιτική για τα δίδακτρα και την οικονομική ενίσχυση τωνφοιτητών που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση δεν έχει σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει.
Πόσα πληρώνουν οι φοιτητές για να σπουδάσουν, και η υποστήριξη που λαμβάνουν, έχουν επισημανθεί από το Δίκτυο ΕΥΡΥΔΙΚΗ ως βασικές πτυχές της κοινωνικής διάστασης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Όποια και αν είναι η οικονομική και πολιτική πραγματικότητα σε μια χώρα, ζητήματα σχετικά με τα δίδακτρα προκαλούν συχνά έντονες αντιπαραθέσεις.Ένα πρόσφατο παράδειγμαπου υπογραμμίζει το πρόβλημα αποτελούν οι διαδηλώσεις των φοιτητών στη Νότια Αφρική σχετικά με προτεινόμενες αυξήσεις στα δίδακτρα.
Η μεταβολή της ισορροπίας μεταξύ διδάκτρων και οικονομικής ενίσχυσης των φοιτητών αποτελεί ένα από τους βασικούς μοχλούς που οι κυβερνήσεις μπορούν να θέσουν σε εφαρμογή σε εποχέςπου τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης απολαμβάνουν σημαντική αυτονομία. Αλλά σε ποια κατεύθυνση θα πρέπει οι μοχλοί να μετατοπιστούν για να βοηθηθούν όσοι βρίσκονται σε μειονεκτική θέση;
Κάθε χρόνο από το 2011, το Δίκτυο ΕΥΡΥΔΙΚΗ δημοσιεύει ετήσια έκθεση σχετικά με την κατάσταση των τελών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και την οικονομική στήριξη σε κάθε Ευρωπαϊκή χώρα. Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό είναι το πόσο διαφορετικές είναι στην πραγματικότητα οι εθνικές προσεγγίσεις στα δίδακτρα και στην οικονομική ενίσχυση των φοιτητών.
Ο συνδυασμός των δύο αυτών διαστάσεων (διδάκτρων και οικονομικής στήριξης) μαςπαρέχει τέσσερις βασικούς τύπους συστημάτων.
Πρώτον, υπάρχουν χώρες που χρεώνουν σχετικά υψηλά δίδακτρα για την πλειοψηφία των φοιτητών, ενώ ένας μικρός αριθμός φοιτητών, που καθορίζεται από κριτήρια όπως η οικονομική κατάσταση ή ακαδημαϊκή επίδοση, τυγχάνουν υποστήριξης με τη μορφή υποτροφιών. Αυτές οι χώρες, όπως η Ιταλία, η Ισπανία, η Λετονία, η Λιθουανία και η Ελβετία, μπορούν να θεωρηθούν ότι προσφέρουν «στοχευμένη στήριξη».
Στο δεύτερο βασικό τύπο συστήματος τα δίδακτρα είναι υψηλά, αλλά η οικονομική στήριξη είναι επίσης πλατιά διαδεδομένη. Αυτή είναι η περίπτωση του Ηνωμένου Βασίλειου (Αγγλία, Ουαλία και Βόρειος Ιρλανδία). Εδώ, αν και οι αμοιβές είναι περίπου €12000 ετησίως για όλους τους φοιτητές, στην πραγματικότητα δεν πληρώνονται άμεσα αλλά μετά την αποφοίτησή τους - και ακόμα και τότε, οι απόφοιτοι πληρώνουν μόνο ένα ποσοστό των εσόδων τους που είναι πάνω από ένα συγκεκριμένο κατώτατο όριο μισθού.
Γύρω στο 60% των φοιτητών πρώτου κύκλου σπουδών λαμβάνουν επίσης υποτροφίες, και όλοι οι φοιτητές μπορούν να πάρουν δάνεια. Ως εκ τούτου, αν και οι φοιτητές μπορούν να εξέλθουν από την τριτοβάθμια εκπαίδευση με υψηλά επίπεδα χρέους, μπορούν τουλάχιστον να απολαύσουν τα χρόνια τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση με ικανοποιητικά χρήματα στην τσέπη τους. Το μοντέλο αυτό θα μπορούσε να συνοψιστεί ως «φοίτησε τώρα, πλήρωσε αργότερα».
Σε αντίθεση με τα πρώτα δύο, στο τρίτο μοντέλο, τα δίδακτρα είναι χαμηλά ή ανύπαρκτα, και η οικονομική στήριξη των φοιτητών είναι ευρέως διαδεδομένη. Αυτό είναι το σκανδιναβικό σύστημα και επίσης εφαρμόζεται στην Κύπρο, την Μάλτα και την Σκωτία. Συστήματα που έχουν σκοπό να υποστηρίξουν όλους τους σπουδαστές εξίσου, μπορεί να αναφερθούν ως «υποστήριξη για όλους».
Ο τελευταίος τύπος συστήματος συνδυάζει χαμηλά δίδακτρα με χαμηλά επίπεδα οικονομικής στήριξης. Η προσέγγιση αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα μοντέλο «μηδενικής χρηματοδότησης», και εφαρμόζεται σε ορισμένες χώρες των Δυτικών Βαλκανίων.
Το ερώτημα είναι: Ποια από αυτά τα μοντέλα είναι πιο επωφελή για τους φοιτητές που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση;
Πολλοί ενστικτωδώς πιστεύουν ότι το μοντέλο «υποστήριξη για όλους» θα πρέπει να ευνοείτην διευρυμένη συμμετοχή. Ωστόσο, οι στατιστικές δείχνουν ότι οι χώρες με την προσέγγιση αυτή εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προβλήματα προσέλκυσης φοιτητών.
Για παράδειγμα, εάν συγκρίνουμε τα ποσοστά συμμετοχής των φοιτητώναπό τις οικονομικά ευάλωτες τάξεις της Σκωτίας (υποστήριξη για όλους) και της Αγγλίας (φοιτήστε τώρα, πληρώστε αργότερα), δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές, ούτε και το σύστημα μπορεί να διεκδικήσει οποιαδήποτε μεγάλη επιτυχία.
Ίσως το κύριο σημείο που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι, ανεξάρτητα από το μοντέλο για τα δίδακτρα και την οικονομική υποστήριξη, μόνο μερικά από τα συστήματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης έχουν καταφέρει να γίνουν προσιτά στις μειονεκτούσες κοινωνικές τάξεις.
Παρόλο που μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με τα δίδακτρα και την φοιτητική στήριξη, η αλλαγή πολιτικής στον τομέα αυτό έχει μόνο οριακήεπίδραση στη μείωση της εκπαιδευτικής ανισότητας.
Αν θέλουμε να έχουμε πραγματική αλλαγή, πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις ρίζες της ανισότητας και τωνμειονεκτημάτων των εκπαιδευτικών συστημάτων πολύ νωρίς και πολύ πιο βαθιά, ξεκινώντας από το επίπεδο της προσχολικής εκπαίδευσης.
Ο PierreBourdieu υπογράμμισε το ρόλο των εκπαιδευτικών συστημάτων στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορώνπάνω από τριάντα χρόνια πριν. Σίγουρα είναι καιρός να εξετασθεί σοβαρά το πώς να εφαρμοστούν πολιτικές που θα βελτιώσουν σημαντικά την παροχή ίσων εκπαιδευτικών ευκαιριών σε όλα τα παιδιά.
*Μετάφραση στα Ελληνικά: Μόνικα Περικλέους
[1] Ο PierreBourdieu(1 Aυγούστου 1930 – 23 Ιανουαρίου 2002) υπήρξε κοινωνιολόγος, ανθρωπολόγος, φιλόσοφος, και πασίγνωστος διανοούμενος
