ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ Σ. ΦΩΤΙΟΥ*
Αρχέγονη αιτία της αλλοτρίωσης του ανθρώπου υπήρξε η απόρριψη της διαφοράς, η άρνηση κοινωνίας με τον Άλλο -τον Θεό και τον συνάνθρωπο. Έκτοτε η διαφορά προκαλεί φόβο, γι' αυτό και καταλήγει στη διαίρεση. Οι άνθρωποι ενώνονται με βάση μια μεταξύ τους διαφορά, δημιουργώντας ενότητες που αντιμάχονται η μια την άλλη. Το δυαλιστικό πνεύμα χωρίζει και πολώνει μανιχαϊστικά τη ζωή: ο δικός μας κόσμος είναι «ο κόσμος του φωτός»· ο δικός τους κόσμος είναι «ο κόσμος του σκότους». Το ερμηνευτικό σχήμα «οικείο» και «ξένο» προβάλλεται για να δικαιολογήσει την υπεροχή κάθε συνασπισμού και συνεπώς τον αφανισμό του αντιπάλου. Έτσι, στον χώρο των θρησκειών η άρνηση της διαφοράς καταλήγει στον σεκταρισμό. Πρόκειται για τον εγκλωβισμό σε ένα γκέτο «καθαρών» και «σεσωσμένων», με ταυτόχρονη απόρριψη όλων των εκτός. Έξω από τη σέκτα καμία αλήθεια δεν υπάρχει. O φονταμενταλισμός εμφανίζεται στο προσκήνιο, συνοδευόμενος από μισαλλοδοξία και φανατισμό. Όσοι διαφέρουν, όσοι παρεκλίνουν, εξοστρακίζονται ή αφανίζονται. O Θεός εμφανίζεται ως ο σκληρός τιμωρός που καταδικάζει τους «εχθρούς» του στην απώλεια. H βία και το ιερό συμπλεκονται και κάποιος αποδιοπομπαίος τράγος πληρώνει τη συνοχή της συγκεκριμένης θρησκευτικής κοινότητας.
Στον χώρο των εθνών η άρνηση της διαφοράς καταλήγει στον εθνικισμό. Καθετί ξένο θεωρείται εξ ορισμού αλλότριο και εχθρικό. O τόπος και η φυλή θεωρούνται τα ύψιστα ιδανικά. Μακράν της οικουμένης ο εθνικισμός εκπίπτει στο σύνδρομο του «περιούσιου λαού» που θεωρεί τους άλλους αφ' υψηλού. H απομόνωση και η αυτάρκεια προάγουν την κλειστότητα και τον τοπικισμό. H επίκληση εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών που συνωμοτούν για την εξαφάνιση του «εκλεκτού γένους», τη νόθευση της «ανώτερης φυλής», δικαιολογεί κάθε επιθετικότητα προς τους άλλους, τους «προαιώνιους εχθρούς».
H άρνηση της διαφοράς -σε οποιαδήποτε διάσταση- μεταβάλλει τον κόσμο σε πεδίο σύγκρουσης και διαπάλης όλων εναντίον όλων: το ένα έθνος εναντίον του άλλου, ο ένας πολιτισμός εναντίον του άλλου. H παρουσία του άλλου επιβουλεύεται την ύπαρξή μου. Γι' αυτό και ο θάνατός του - βιολογικός ή ψυχικός- αποτελεί τον πλέον σίγουρο τρόπο εξάλειψης της διαφοράς και της απειλής που αυτή αποτελεί. H ειδωλοποίηση της διαφοράς χωρίς ενότητα -ή της ενότητας χωρίς διαφορά- καταλήγει πάντοτε στις ανθρωποθυσίες.
Μόνη διέξοδος η κατάφαση μιας άλλης πρότασης ζωής, στην οποία να περιχωρούνται στην αλήθεια η μοναδικότητα και η ενότητα. Μοναδικότητα: κάθε πρόσωπο να θεωρείται ξεχωριστό και ανεπανάληπτο, καμία σύγχυση και σύμφυρση να μην υπάρχει· στη συνάντησή του με τα άλλα να αναδεικνύεται η απόλυτη ετερότητά του. Ενότητα: κάθε πρόσωπο να βρίσκεται σε πλήρη μέθεξη με τα άλλα, να αυτοπροσφέρεται στα άλλα, να υπάρχει δωρούμενο και δωροδόχο.
Τα ανωτέρω προϋποθέτουν παιδεία που να βοηθά κάθε πρόσωπο να βιώνει το ανθρώπινο ομοούσιο, να υπερβαίνει δηλαδή κάθε βιολογική ή κοινωνική διάκριση. Οποιαδήποτε αυθεντική διαφορά όχι μόνο δεν πρέπει να αποτελεί αιτία εχθρότητας και σύγκρουσης, αλλά, απεναντίας, πρέπει να αποτελεί έναυσμα ενύπαρξης και συνύπαρξης. Κανένας φόβος για το άλλο, πλήρης υποδοχή του Άλλου. Καθένας για όλους και όλοι για τον καθένα. Ούτε απόσταση ούτε διάσταση· ούτε ατομικισμός ούτε μαζοποίηση· ούτε αναρχία ούτε ολοκληρωτισμός. Ο ένας με τον άλλο, διά του άλλου, για τον άλλο.
Η ορθόδοξη θεολογία καταθέτει ενώπιον της ελευθερίας των ανθρώπων τη δική της πρόταση για ένα πληθυντικό-ενικό πολιτισμό, ένα πολιτισμό διαφοράς-στην-ενότητα, ενότητας-στη-διαφορά. Πρόκειται για μια συγκεκριμένη θέαση της σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό, τον εαυτό του, τον συνάνθρωπό και τη φύση. Ο Θεός είναι διαπροσωπική κοινωνία ελευθερίας και αγάπης· κάθε πρόσωπο είναι μοναδικό και απαρομοίαστο· οι άνθρωποι είναι αδελφοί και φίλοι· η φύση είναι ο μέγας οίκος όλων των ανθρώπων: ιδού οι ερμηνευτικές εξισώσεις με τις οποίες μπορεί να δημιουργηθεί η αληθινή παγκοσμιοποίηση, η συμφιλίωση και η καταλλαγή ανθρώπων και λαών.
Άλλως η παγκοσμιοποίηση της ανασφάλειας, η κατίσχυση και ο θάνατος, θα τρομοκρατούν τους πάντες.
*Καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου.
