Η παρακμή των πολιτικών κομμάτων;

ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ*  

Αρχικά υποτονικά, στη συνέχεια πολύ πιο συστηματικά, αναδεικνύεται στη βιβλιογραφία της πολιτικής επιστήμης το ερώτημα: έχουν ολοκληρώσει τον ιστορικό τους κύκλο και τον πολιτικό τους ρόλο τα οργανωμένα κόμματα; Το ερώτημα είναι σύνθετο, και ίσως τίθεται εδώ κάπως απλουστευμένα, όμως υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις που προδιαθέτουν προς μία καταφατική απάντηση: Τα πολιτικά κόμματα διέρχονται την εποχή της παρακμής τους, που ίσως οδηγήσει στη φάση της αναγκαστικής αναδιάρθρωσης και μετάλλαξής τους.

Τα πολιτικά κόμματα, ως οργανωμένες οντότητες και μηχανισμοί πολιτικής δράσης (τουλάχιστον με τη μορφή που τα γνωρίζουμε σήμερα) αναδύθηκαν βασικά περί τα τέλη του 19^ου αιώνα, ως μετεξέλιξη των συντεχνιών στην εποχή της ραγδαίας εκβιομηχάνισης και τηςαπάνθρωπης εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Στόχος τους ήταν, αφού δεν ήταν εφικτή η διαμόρφωση ενός νομικού-θεσμικού πλαισίου προστασίας των δικαιωμάτων των πολιτών που ανήκαν στις «κατώτερες» ιεραρχικά κοινωνικές τάξεις μέσω των συντεχνιών, η δημιουργία οργανωμένων ομάδων πίεσης εντός του πολιτικού συστήματος. Έτσι, ιδρύθηκαν τα πρώτα πολιτικά κόμματα, που από συντεχνιακά μορφώματα συχνά αναποτελεσματικής αντίδρασης κατά της άρχουσας τάξης, εντάχθηκαν στο ίδιο το σύστημα πολιτικής εξουσίας με στόχο να υπηρετήσουν την ιδεολογία και να υλοποιήσουν τους στόχους τους. Έτσι οργανώθηκαν προσεκτικά, στη βάση διοικητικών και ιεραρχικών δομών, με την ευρεία συμμετοχή εγγεγραμμένων μελών, και σταδιακά άρχισαν να λειτουργούν ως ισχυροί φορείς πολιτικής εξουσίας. Με την ένταξή τους στο πολιτικό σύστημα, όμως, αναπόφευκτα οι αρχικές τους επιδιώξεις άρχισαν να αλλοιώνονται και να δημιουργούνται εξουσιαστικές ή προσωποπαγείς τάσεις, όπως επίσης και μια προσέγγιση ιδιοποίησης πόρων προς όφελος των μελών τους.

Τα πολιτικά κόμματα υπήρξαν βεβαίως και απότοκο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, που άρχισε να ωριμάζει ως ιδέα μετά το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επάνασταση του 1789. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία ήταν απαραίτητη σε ένα περιβάλλον σταδιακής χειραφέτησης του ανθρώπου από τα δεσμά της απολυταρχίας, της ανορθολογικότητας και της δουλικότητας. Η άμεση-συμμετοχική δημοκρατία της αθηναϊκής δημοκρατίας δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει στις μαζικές αστικές κοινωνίες του σύγχρονου κόσμου. Άρα οι πολίτες (όσοι δηλαδή είχαν τότε δικαίωμα ψήφου), θα εξέλεγαν τους αντιπροσώπους τους, οι οποίοι θα ήταν οι εντολοδόχοι της βούλησής τους.

Βασική αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας, είναι πως οι εντολοδόχοι του κυρίαρχου σώματος των πολιτών δεν θα εξυπηρετούσαν ιδιοτελή συμφέροντα, αλλά θα υπηρετούσαν το κοινό όφελος, γι’ αυτό και στις βασικές θεωρητικές προϋποθέσεις της αντιπροσώπευσης ήταν η βραχυχρόνιας διάρκειας βουλευτική ιδιότητα. Γιατί η επανεκλογή στο βουλευτικό αξίωμα θεωρείτο ως μέσο αναπαραγωγής της ιδιοτέλειας και της ανάπτυξης φατριών εντός του Κοινοβουλίου, με αποτέλεσμα οι πολιτικοί εκπροσώποι να τείνουν προς την ικανοποίηση των συμφερόντων των ιδίων και συγκεκριμένων ομάδων, αναπτύσσοντας σχέσεις αλληλεξάρτησης και πελατειακής συναλλαγής.

Οι συνθήκες που ιστορικά εξέθρεψαν την ίδρυση των πολιτικών κομμάτων εκλείπουν προοδευτικά. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν καινούριες περιοχές προβληματισμού και αμφισβήτησης του ρόλου και της σημασίας των πολιτικών οντοτήτων που, μάλλον κατ’ ευφημισμό πια, αποκαλούνται «κύτταρα της δημοκρατίας». Παραθέτω επιλεκτικά τα πιο κάτω στοιχεία για προβληματισμό:

1. Η συμμετοχή των πολιτών στις εσωτερικές διαδικασίες των κομμάτων, με την ιδιότητα του μέλους, εξασθενεί τόσο πολύ που κάποιος αναρωτιέται ποιους και τι εξυπηρετεί η συνέχιση της λειτουργίας τους, τουλάχιστον με την παρούσα διοικητική και καταστατική τους μορφή.Στην Αγγλία, π.χ., το 99% των πολιτών δεν συμμετέχει με την ιδιότητα του μέλους σε κανένα πολιτικό κόμμα, ενώ ο μέσος όρος στις 27 χώρες της Ευρώπης είναι 4.7%! (Η Κύπρος καταλαμβάνει την δεύτερη θέση συμμετοχικότητας με 17%.)
2. Οι πολίτες απαξιώνουν και αποστασιοποιούνται από τα πολιτικά κόμμματα, μετά από επανειλημμένα φαινόμενα σκανδάλων, διαπλοκής, και διαφθοράς. Η πολιτική διαφθορά ανά το παγκόσμιο (με την εμπλοκή των κομμάτων και των μελών τους) είναι ήδη αντικείμενο εκτενών μελετών και όλοι οι δείκτες καταδεικνύουν την πιο πάνω συνάρτηση. Το ποσοστό της αποχής από τις εθνικές εκλογικές διαδικασίες μεγιστοποιείται, και σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες φτάνει , και υπερβαίνει ακόμη, το 50%! Με τα σημερινά δεδομένα, η τάση αποχής και αποστασιοποίησης μάλλον θα εντείνεται.
3. Τα πολιτικά κόμματα, μετά την εξασθένιση του αρχικού τους ιστορικού ρόλου, έχουν εξελιχθεί σε ένα είδος ιδιωτικών λεσχών, που τείνουν να εξυπηρετούν τα συμφέροντα των μελών τους, ή της περιστασιακής τους «πελατείας». Σε υποτονικές συνθήκες δημοκρατικής παιδείας και συνθηκών κοινωνικο-πολιτικής αποσάθρωσης, αναδύονται θνησιγενείς κομματικοί μηχανισμοί, όπως η «Χρυσή Αυγή» στην Ελλάδα, ή βραχύβια περιστασιακά κομματικά μορφώματα. Το φαινόμενο αυτόμάλλον υποσκάπτει περαιτέρω τη «νομιμοποίηση» του παραδοσιακού κομματικού συστήματος.
4. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία έχει αναπτύξει (και αναπτύσσει ραγδαία) παράλληλους μηχανισμούς άμεσης πολιτικής συμμετοχής. Η ηλεκτρονική τεχνολογία έχει εισαγάγει τη συμμετοχική πολιτική κουλτούρα και τον κοινωνικό προβληματισμό σε κάθε σπίτι, σε κάθε πολίτη, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης ή μόρφωσης. Η συμμετοχή, είτε ως ένα σχόλιο σε κάτι που συμβαίνει γύρω μας, είτε ως κριτική είτε ως έπαινος, είναι πια μια μορφήπολιτικής πράξης με τη δική της σημασία. Ο αυτοεγκλωβισμός στα στεγανοποιημένα κομματικά σχήματα, ως μέσο πολιτικής συμμετοχής, έχει ουσιαστικά εκλείψει.
5. Στο άμεσο μέλλον, τα κόμματα, ως αποκλειστικοί διαμεσολαβητές μεταξύ της εξουσίας και των πολιτών θα καταστούν απαρχαιωμένα. Οι εκλογείς θα έχουν τη δυνατότητα να εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους απευθείας, χωρίς κομματική διαμεσολάβηση/χειραγώγηση,  μέσω τεχνικών και  μορφών τεχνολογικής διακυβέρνησης.
6. Σε δημοκρατικές χώρες, αναπτύσσονται ραγδαία ομάδες πολιτικής πίεσης, οι οποίες διέπονται απόοξεία κριτική διάθεση, πολιτικοποιημένη συνείδηση και ακομμάτιστη ταυτότητα.Αυτές οι ομάδες ως επί το πλείστον αμφισβητούν το ρόλο των πολιτικών κομμάτωνκαι αναδεικνύουν τις παθολογίες της σύγχρονης πολιτικής κουλτούρας και πράξης. Επιδιώκουν επίσης την κατοχύρωση της διαφάνειας, της εξειδικευμένης γνώσης και της τεχνογνωσίας στους τομείες της διοικητικής και πολιτικής οργάνωσης. Συνεπώς, καθίστανται σταδιακά ένας ισχυρός πόλος πολιτικής κοινωνικοποίησης που υποσκάπτει στην κοινή συνείδηση τον παραδοσιακό ρόλο των κομμάτων. Αυτές οι ομάδες τείνουν να αποκαλούνται πια ως «τα υγιή κύτταρα» στα δημοκρατικά ή τα αναδυόμενα δημοκρατικά πολιτεύματα.

Αν σας φαίνεται ουτοπικό το πιο πάνω σενάριο (δηλ. η παρακμιακή τάσητων πολιτικών κομμάτων στις σύγχρονες δημοκρατίες, τουλάχιστον με τη σημερινή τους μορφή) – πιστεύω πως δεν είναι. Ουτοπικό  σενάριο θα θεωρούσε και η πολιτική κοινωνία την ίδρυση των κομμάτων, ως οργανωμένων φορέων εξουσίας και προώθησης ιδεολογικών προτύπων και συμφερόντων, πριν από δύο περίπου αιώνες. Τα πολιτικά κόμματα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, της οικονομικής κρίσης και της μετάβασης σε νέα πρότυπα οργάνωσης και συμπεριφοράς, ολοένα και απομυθοποιούνται – εξασθενούν ως προεξάρχοντες φορείς πολιτικής εξουσίας και ως μονοπωλιακοί αγωγοί πολιτικής αντιπροσώπευσης.

Φυσικά, υπάρχει μία διέξοδος για τα κόμματατης συμβατικής και παραδοσιακής δόμησης: η ριζική ανανέωση και ουσιαστικά η επανίδρυσή τους. Αλλά το πόσο πειστικά θα είναι, εάν μεταλλαχθούν θεμελιακά, και τι απήχηση θα έχουν στη μάζα των πολιτών, είναι ερωτήματα που ανοίγουν ένα μεγάλο πεδίο καινούριου προβληματισμού.

Η παρακμή των πολιτικών κομμάτων με την παραδοσιακή τους μορφή έχει ήδη ξεκινήσει προ πολλού, και πλέον λαμβάνει διηθητική εκφυλιστική τάση. Σε μερικά χρόνια, πιθανώς,τα οργανωμένα κόμματα θα αποτελούν ιστορικά παράγωγα μιας άλλης εποχής, προς μελέτη και ανάγνωση – μιας εποχήςπου ολοκλήρωσε τον κύκλο της λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης και της διαμόρφωσης νέων συνθηκών πολιτικής συμμετοχής και νέων προτύπων πολιτικής συμπεριφοράς.

*Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης

Πανεπιστήμιο Κύπρου