ΤΗΣ ΛΙΑΝΑΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ*
(Τη δημοσίευση την αφιερώνω στη φετινή μαθήτριά μου Αγιάτ από το Ιράν που οικειοθελώς παραμένει κατά την ώρα που διδάσκω θρησκευτικά στην τάξη. Σε ευχαριστώ, Αγιάτ).
Ο σκοπός της δημοσίευσης είναι πληροφοριακός. Παρουσιάζω τους άξονες που κανοναρχούν τη φιλοσοφία δόμησης του Αναλυτικού Προγράμματος του μαθήματος των Θρησκευτικών ξεκινώντας από το Μεγαεπίπεδο, την εθνική ιδεολογία συγκρότησής του δηλαδή, καταλήγοντας στο Μακροεπίπεδο, την επίσημη κρατική εξαγγελία της υφής της διδασκαλίας του, ως διακριτή περιοχή στη σχολική τάξη.
Στόχος, μέσα από την πληροφόρηση, η διασαφήνιση του χαρακτήρα του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Κυπριακό Εκπαιδευτικό Σύστημα όπως παρουσιάζεται στον Επίσημο Κειμενικό Λόγο[1]. Ο χαρακτήρας του μαθήματος των Θρησκευτικών στα δημόσια σχολεία είναι πληροφοριακός και συντελεί στην ανάδειξη της υποστατικής αυτονομίας της δυναμικής του προσώπου όπως η τελευταία εκδιπλώνεται μέσα στην ανθρώπινη ιστορία και τον πολιτισμό.
«Το μάθημα των θρησκευτικών έχει να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια μιας κοινωνίας δημοκρατικής και πλουραλιστικής. Η γνώση συνιστά το καλύτερο φάρμακο κατά των προκαταλήψεων και της μισαλλοδοξίας. Η Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού προβάλλει ως ουσιαστικό σκοπό της εκπαίδευσης τη δημιουργία μιας κοινωνίας θεμελιωμένης στο σεβασμό και την κατανόηση για κάθε άνθρωπο ανεξάρτητα από θρησκεία, φυλή και εθνότητα[2]».
Ο στιγματισμός του παιδιού μέσω της υποστασιοποίησης της όποιας μορφής διαφορετικότητας δημιουργεί ανεξίτηλα τραύματα στο ψυχισμό του και επιβεβαιώνει τη θεωρία του κλασικού της Διαπολιτισμικής Αγωγής, Charles Taylor:«Το να προβάλουμε στους άλλους μια υποδεέστερη και υποτιμητική εικόνα τους, μπορεί, στο βαθμό που η εικόνα αυτή εσωτερικεύεται να οδηγήσει στη διαστρέβλωση και στην καταπίεση[3]». Η παγκόσμια Κοινωνία των Εκπαιδευτικών Συστηµάτων, ορίζει σε Μεγαεπίπεδο πως: «Η εκπαίδευση πρέπει να δίνει στα άτοµα µια εικόνα για τον πολύπλοκο κόσµο µας που βρίσκεται σε συνεχή αναβρασµό και ταυτόχρονα να παρέχει την πυξίδα που θα τα βοηθήσει να πορευτούν µε ασφάλεια σ’ αυτόν[4]».
Το Μάθημα των Θρησκευτικών στα δημόσια σχολεία της Κύπρου σήμερα, έχει ως φιλοσοφία του τον Προοδευτισμό. Στη φιλοσοφία του Προοδευτισμού η επίτευξη της αυτοσυνειδησίας του μαθητή αποτελεί στόχο Ζωής. Η αυτοσυνειδησία ως Αρετή καλλιεργείται σε επίπεδο διάδρασης προσώπων μέσω της Ψυχολογίας της Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης. Στην περίπτωση του Κυπριακού Εκπαιδευτικού Συστήματος, το ερώτημα των τεχνοκρατών της εκπαίδευσης- που απαντά στο «Ποιο Τύπο μαθητή-ανθρώπου στοχεύω να πλάσω και να προσφέρω στην κοινωνία δια της επιλογής συγκεκριμένου[5] Είδους Αναλυτικού Προγράμματος», τίθεται συγκειμενικά στην υπηρεσία όλων των δεδοµένων του τοπικού πλαισίου αναγκών δια προϋποθέσεων .Ο Γενικός Στόχος του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου για το Μάθημα των Θρησκευτικών στη Δημοτική και τη Μέση Γενική Εκπαίδευση, είναι σαφής ως προς την ανθρωπιστική κατανόηση της ετερότητας και τη διασφάλιση του στοιχείου της κοινωνικής συνοχής δια της προβολής του ανθρωπογενούς μέρους της θρησκείας. Συνταγματικά υπάρχει νομοθετικό κενό. Εάν ιστορικά εξαιρέσουμε αποφάσεις της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης Κύπρου, στο Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν υπάρχει ειδική λεκτική αναφορά στον όρο: επικρατούσα θρησκεία, σε αντίθεση με το Ελλαδικό όπου έμμεσα διασφαλίζονται δικαιώματα που συνεπάγονται.
Οι παρακάτω Βασικοί Άξονες παρατίθενται ηλεκτρονικά στη σελίδα 203 του Προγράμματος Σπουδών του Υ.Π.Π.Κ. για το Μάθημα των Θρησκευτικών[6]στα Δημόσια Σχολεία της Κύπρου:
«Mε τη διδασκαλία του μαθήματος επιδιώκεται οι μαθήτριες και οι μαθητές να καλλιεργήσουν ήθος αρμονικής κοινωνίας με το Θεό, τον εαυτό τους, το συνάνθρωπό τους και τη φύση. Πιο αναλυτικά, μεταξύ άλλων, επιδιώκονται: Aνοικτότητα προς το υπερβατικό, ενίσχυση της αυτογνωσίας, αδελφική σχέση με τον οποιοδήποτε συνάνθρωπο, λειτουργική σχέση με τη φύση. Προσωπικό άνοιγμα προς το Θεό, σεβασμός της παράδοσης ως καινοποίησης ζωής, πάλη με τα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα. Περιχώρηση της ελευθερίας και της αγάπης, της διαφοράς και της ενότητας, του προσώπου και της κοινωνίας, ως των πλέον ουσιωδών χαρακτηριστικών της ζωής. Θετική στάση απέναντι στην ισότητα των φύλων, των φυλών και των εθνών. Αναγνώριση και σεβασμός του δικαιώματος κάθε ανθρώπου να νοηματοδοτεί διαφορετικά την ανθρώπινη ζωή σε όλες τις πτυχές της και υιοθέτηση αγωνιστικής στάσης απέναντι σε φαινόμενα μισαλλοδοξίας»
Tο Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού καθιστά επίσημα σε Μακροεπίπεδο ανάπτυξης -δια των Bασικών του Aξόνων - τα στοιχεία ταυτότητας της υφής του Μαθήματος των Θρησκευτικών στις Δημόσιες Σχολές Δημοτικής και Μέσης. Οι λέξεις-κλειδιά που αναπαράγονται δια του επίσημου κειμενικού παραθέματος, αφορούν στο τρίτυχο: Ανοικτότητα-Κοινωνική Περιχώρηση-Πολλαπλότητα.Παράγωγο ανάλυσης περιεχομένου, το ότι, το Μάθημα των Θρησκευτικών στα δημόσια εκπαιδευτήρια είναι Πληροφοριακό. Στον γονέα επαφίεται ο ιδεολογικός προσανατολισμός. Μοντέλο Φιλοσοφίας μας, ο Ανθρωπισμός. Παράγωγο φιλοσοφίας: ο ενεργός κοσμοπολίτης.
Κάνοντας το συνήγορο του διαβόλου επισημαίνω κινδύνους που τυχόν να εμπεριέχει σε επίπεδο Ανάλυσης Περιεχομένου η όποια κοντόφθαλμη διαστρέβλωση της φιλοσοφίας δόμησης των Βασικών Αξόνων. Και τα παιδιά των μεταναστών οφείλουν να γνωρίσουν τα στοιχεία ταυτότητας της χώρας στην οποία επέλεξαν να ζήσουν με ασφάλεια. Στοιχείο ταυτότητας της (συγκεκριμένης) φιλοξενούσας χώρας είναι η ελληνική γλώσσα, η ελληνική εθνική καταγωγή και ορθόδοξη θρησκεία. Το τρίπολο ορίζεται επί λέξει στα Πρακτικά της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης τα οποία Πρακτικά αποτελούν το Μεγαεπίπεδο (Ιδεολογική αφετηρία) δόμησης των Αναλυτικών Προγραμμάτων στο Κυπριακό Εκπαιδευτικό Σύστημα. Μέσα σε αυτό, το Μάθημα των Θρησκευτικών έχει συγκεκριμένη ταυτότητα, υφή, στοχοθεσία.
Υποστασιοποίηση της διαφορετικότητας Vs ενσυναίσθησης:
Σε έρευνα που διενήργησα κατά τη σχολική χρονιά 2006-2007 στο μαθητικό πληθυσμό της Β΄ και Γ΄ Λυκείου σχολικής μονάδας της πρωτεύουσας με θέμα: «Στάσεις και Αντιλήψεις μαθητών και γονιών ως προς τη συμβολή του μαθήματος της Χριστιανικής Αγωγής στην αποδοχή και βίωση της Ανεκτικότητας και της πολυπολιτισμικής συμβίωσης», στάθηκα ερευνητικά προς το μη αναμενόμενο ερευνητικό αποτέλεσμα απάντησης που έλαβα σε δήλωση από μη Ορθόδοξους μαθητές μου που παρακολουθούσαν οικειοθελώς το Θρησκευτικό Μάθημα. Η δήλωση σε δομημένο ερωτηματολόγιο για το μαθητή ήταν η εξής: «Θεωρώ πως οι μεγαλύτεροι σε ηλικία καθηγητές Θρησκευτικών επιδεικνύουν μεγαλύτερο βαθμό ανεκτικότητας σε μια σχολική τάξη[7]».Τα παιδιά αυτά σε πλήρη αντίθεση με τους γονείς τους δήλωσαν πως αποδέχονται με άνεση τους μεγαλύτερους σε ηλικία καθηγητές Θρησκευτικών σε σχέση με νεώτερους. Αυτό με προβλημάτισε αφάνταστα. Διερεύνησα ερμηνευτικά εκ των υστέρων το μη αναμενόμενο ερευνητικό αποτέλεσμα, χρησιμοποιώντας ως μέσο συλλογής δεδομένων τη συνέντευξη. Ο λόγος που ώθησε τα παιδιά στη θέση αυτή έχει βαθύτατες φιλοσοφικές προεκτάσεις: η ευμενής αδιαφορία που επιδεικνύουν οι αρχαιότεροι προς ό,τι διαφορετικό σε μια σχολική τάξη από-υποστασιοποιεί τη διαφορετικότητα! Τα παιδιά δεν επιθυμούν με κανένα τρόπο την υποστασιοποίηση της διαφορετικότητας (επιβεβαιώνοντας τον Taylor). Αυτό καταμαρτυρεί η εκ των υστέρων κατάθεση μαθητή μου, που προσφέρθηκε να με βοηθήσει στο να ενσυναισθανθώ τα δικά του συναισθήματα, ερμηνεύοντας με μοναδικό τρόπο το αποτέλεσμα της έρευνας. Τον ευχαριστώ από καρδιάς: « Επειδή ούτε Ελληνικά ούτε Μαθηματικά είναι, στο Θρησκευτικό μάθημα μας βλέπουν ως μοναδικά πρόσωπα κι εμείς δεν θέλουμε να ξεχωρίζουμε από τη μάζα και να είμαστε εκπρόσωποι της θρησκευτικής μας διαφορετικότητας, έστω για μια ωραία κουβέντα! Ο παλιός καθηγητής δε μας δίνει σημασία. Δεν ασχολείται. Με κανέναν γενικά δεν ασχολείται. Κάνει ένα διαγώνισμα, μαθαίνεις μια προσευχή και τέλειωσε».
Η θρησκεία του παιδιού είναι στοιχείο της προσωπικής ζώνης. Το ερώτημα είναι τι από τη ζώνη αυτή μπορεί να μεταφερθεί από το υπαρξιακό πεδίο του παιδιού σε μια σχολική τάξη. Το παιδί πρέπει να μάθει να υπερασπίζεται αυτή την προσωπική ζώνη, ιδιαίτερα σε μικρές κοινωνίες όπου τα παιδιά συσχετίζονται φιλικά μεταξύ τους και είναι δύσκολο να ελεγχθούν οι όποιοι χειρισμοί. Το μαθησιακό περιβάλλον παρέχει στο παιδί την ευκαιρία να γνωρίσει τα γύρω του δεδομένα, χωρίς όμως να παραβιάζεται η γονική ασπίδα[8]. Ο δάσκαλος πρέπει να είναι πολύ προσεχτικός. Κανένα άτομο δεν αντιπροσωπεύει το σύνολο. Το παιδί στο χώρο αυτό πρέπει να έχει μια ελεύθερη ζωή, αποστασιοποιημένη από πειραματισμούς. Ο σεβασμός στον ψυχολογικό χωροχρόνο ενός έκαστου ανθρώπινου όντος συνιστά το μοναδικό θεμέλιο διανθρώπινης επικοινωνίας. Σε θεολογικό επίπεδο ο άνθρωπος και ο ψυχολογικός του χώρος συναποτελούν τον κόσμο. Το κοσμικό τούτο σύνολο δεν είναι τίποτε λιγότερο από τον αδιάστατο χώρο της ερωτικής κοινωνίας με το Θεό, τον άνθρωπο, το συνάνθρωπο. Με το να κλείσουμε τα παιδιά σε θερμοκήπια αυτοεγκλεισμού δεν τα προφυλάσσουμε και δεν διαφυλάττουμε την προσωπική θρησκευτική ζώνη κανενός. Τουναντίον, εξασθενίζουμε αφελώς τις εμπειρικές αντιστάσεις τους στην όποια μορφή αλλοτρίωσης.
«Η στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη.
Όχι να βλέπεις πως πηδάει η σπίθα από τη μια γενιά στην άλλη,
παρά να πηδάς, να καίγεσαι μαζί της». Καζαντζάκη, Ν. Ασκητική, Salvatores Dei σ. 63
[1]Σελίδα 203 του τρέχοντος Προγράμματος Σπουδών του Υ.Π.Π.Κ. για το Μάθημα των Θρησκευτικώνστα Δημόσια Σχολεία της Κύπρου.
[2]Απόσπασμα από Δημόσια Απάντηση της Επιτρόπου Προστασίας για τα Δικαιώματα του Παιδιού σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στο Φιλελεύθερο της Κυριακής 07/02/2010 με τίτλο «Θρησκευτικά και Εκπαίδευση»- Αρ. Φακέλου : Γ.Ε.Π.11. 11. 11. 03
[3]Taylor, Ch. (1992). Multicultural is mand “Thepolitics of Recognition”.Edited by Amy Gutmann.Princeton, N.J.: Princeton University Press, pp 25-26: “Our identity, says Taylor, is shaped by the recognition of others. Nonrecognition or misrecognition can be a harm and an injustice, imprisoning someone in a false, distorted and reduced mode of being”.
[4]Unesco (2002) Έκθεση της ∆ιεθνούς Επιτροπής για την Εκπαίδευση τον 21οαιώνα, απόσπασµα
[5]Μακροεπίπεδο ανάπτυξης
[6]Βλέπε δικτυακό τόπο Υ.Π.Π.K._Αναλυτικά Προγράμματα_ Τόμοι Προγραμμάτων Σπουδών_Θρησκευτικά. http://www.moec.gov.cy
[7]Ερώτημα 6, «Ερωτηματολόγιο για το μαθητή». Βάση της δήλωσης, σημείο στο άρθρο του Streib, H. (2001). Fundamentalism as a challenge for Religious Education.Religious Education.Vol 96 (2) pp.227-243.
[8]Krogstad H. Leganger (2001). Religious Education in a Global Perspective.Towards Religious Competence: Diversity as a challenge for Education in Europe.Ν.Υ. &U.K.: Transaction Publishers.Όπως αναλύει ο Krogstad στη σελίδα 70, είναι πολύ σημαντικό το να έχεις το δικό σου σε ένα παγκόσμιο χώρο χωρίς να συνθλίβεται το τοπικό στο βωμό της πολιτισμικής συγχώνευσης. Αναντίλεκτα, αυτό ισχύει για τον καθένα από μας ξεχωριστά.
*Λειτουργός Επιμόρφωσης για το Θρησκευτικό Μάθημα στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου Συντονίστρια Αναλυτικών Προγραμμάτων Θρησκευτικών Μέσης
