Καιρός να πάμε στην πηγή! Μερικές σκέψεις με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία

ΤΗΣ ΣΙΜΩΝΗΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ*

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία (3 Δεκεμβρίου) και την εγκύκλιο του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού η οποία προτρέπει τα σχολεία να προωθήσουν τον σεβασμό προς τα άτομα με αναπηρία μέσω δραστηριοτήτων, παραθέτω εδώ σε συντομία μερικές σκέψεις για το θέμα.

Η ανάπτυξη στάσεων σεβασμού προς τα άτομα με αναπηρία και γενικότερα προς όλες τις ομάδες των οποίων τα δικαιώματα καταπατούνται δεν είναι εύκολο εγχείρημα. Ο λόγος είναι ότι στην κοινωνία μας υπάρχουν βαθιά ριζωμένα στερεότυπα, τα οποία προάγουν την εικόνα του ατόμου με αναπηρία ως άτομο παθητικό και μίζερο, αντί να ενθαρρύνουν την αναγνώριση της ανάγκης για σεβασμό των δικαιωμάτων τους.

Στο σχολείο, πολλές φορές στην προσπάθεια να προωθηθεί ο σεβασμός προς τα άτομα με αναπηρία, προωθείται η λύπηση. Η προσέγγιση αυτή συνδέεται με το ότι εύκολα βρίσκουμε υλικό που αναπαράγει τα στερεότυπα αυτά. Ένα παράδειγμα είναι τα κείμενα στα σχολικά εγχειρίδια ή τα παραμύθια που βρίσκουμε σε σχολικές βιβλιοθήκες, τα οποία παρουσιάζουν το άτομο με αναπηρία (ή τον χαρακτήρα που «διαφέρει» με οποιοδήποτε τρόπο από τη νόρμα) ως χαρακτήρα που υποφέρει, περιθωριοποιείται, γίνεται δέκτης υποτιμητικών σχολίων και συμπεριφορών για να δικαιωθεί στο τέλος της ιστορίας επειδή έκανε κάτι καλό στους συνανθρώπους του ή επειδή το υπέδειξε κάποιος «σοφός». Άλλο παράδειγμα είναι τα κείμενα που προσπαθούν να εξηγήσουν τι είναι αναπηρία (πώς είναι να είναι κανείς κωφός ή τυφλός), αλλά δίνουν λανθασμένη εικόνα και οδηγούν εκπαιδευτικούς και παιδιά σε παρανοήσεις. Όλα αυτά τα κείμενα είναι γραμμένα από άτομα χωρίς αναπηρία, τα οποία θεώρησαν καλό να ασχοληθούν με το θέμα, αναπαράγοντας ωστόσο τα δικά τους στερεότυπα μέσα στα κείμενά τους.

Καιρός λοιπόν να πάμε στην πηγή!

Η πηγή στην προκειμένη περίπτωση είναι τα ίδια τα άτομα με αναπηρία. Τα άτομα που βιώνουν την περιθωριοποίηση και την απομόνωση λόγω του ότι η κοινωνία δεν σέβεται τα δικαιώματά τους. Τα άτομα που έχουν δικαίωμα στην εκπαίδευση, στην εργασία, στη ψυχαγωγία, στην οικογένεια, στην ανεξάρτητη διαβίωση και το ζητούν με κάθε τρόπο. Τα άτομα που έχουν μια ζωή που περιλαμβάνει χαρές, λύπες, συγκινήσεις, και όλα όσα περιλαμβάνουν οι ζωές όλων των ανθρώπων.

Μέσα από το ερευνητικό πρόγραμμα «Ψηφίδες Γνώσης» (www.ucy.ac.cy/psifides-gnosis), το οποίο κτίζεται την τελευταία δεκαετία στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου μαζί με τα άτομα με αναπηρία, τους φοιτητές και τις φοιτήτριες των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών μας προγραμμάτων και τους/τις εν υπηρεσία εκπαιδευτικούς, διαπιστώνουμε και τεκμηριώνουμε ερευνητικά ότι είναι πιο ασφαλές να αξιοποιήσουμε το έργο των ίδιων των ατόμων με αναπηρία όταν θέλουμε να μιλήσουμε για την αναπηρία.

Τα άτομα με αναπηρία είναι ενεργά, γράφουν ποίηση, δημιουργούν γλυπτά και πίνακες ζωγραφικής, είναι αθλητές, είναι ακτιβιστές, είναι άνθρωποι με φωνή και άποψη.

• Είναι πιο αποτελεσματικό να χρησιμοποιήσουμε το ποίημα της Ντίνας Παγιάση-Κατσούρη που εξυμνεί το τροχοκάθισμα γιατί είναι προέκταση του σώματός της, της δίνει ελευθερία και ανεξαρτησία, παρά να διαβάσουμε ένα παραμύθι που παρουσιάζει το άτομο με αναπηρία ως το άτομο που υποφέρει.
• Είναι πιο δημιουργικό να ζητήσουμε από τα παιδιά να αναλύσουν ένα κείμενο που γράφτηκε από τον Μιχάλη Δημοσθένους και αναφέρεται στα αιτήματα των ατόμων με αναπηρία, παρά να ζητήσουμε από τα παιδιά να φέρουν πώματα για να αγοραστεί ένα τροχοκάθισμα, το οποίο τα άτομα με αναπηρία δικαιούνται και μπορούν να το ζητήσουν από τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες.
• Είναι πιο σημαντικό να ακούσουμε το τραγούδι του Στέλιου Πισή που μας εξηγεί ότι «σε ένα κομπιούτερ ζωγραφίζει τη ζωή του» και με αυτό βγαίνει έξω από το δωμάτιό του και ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, παρά να προσπαθούμε να πείσουμε τα παιδιά ότι είμαστε «Όλοι διαφορετικοί, όλοι ίσοι» και «πρέπει να αγαπάμε το διαφορετικό».
• Είναι πιο δραστικό να ζητήσουμε από τα παιδιά να αναγνωρίσουν τα εμπόδια στην πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία και να κάνουν κάτι γι’αυτό, παρά να τους ζητήσουμε να παριστάνουν ότι έχουν τα ίδια αναπηρία – δεν νιώθεις πώς είναι να είσαι τυφλός αν κλείσεις τα μάτια σου για δυο λεπτά!

Οι «Ψηφίδες Γνώσης» περιλαμβάνουν τέτοιου είδους υλικό, ταξινομημένο ανά δημιουργό και ανά θέμα και μπορούν να αποτελέσουν την αρχή για μια πιο δημιουργική εκπαιδευτική προσέγγιση στο θέμα της ανάπτυξης στάσεων για την αναπηρία. Ας πάμε λοιπόν στην πηγή, έτοιμοι και έτοιμες να δούμε αυτήν την πλευρά του θέματος και να στηρίξουμε τα παιδιά να γίνουν κριτικοί και ενεργοί πολίτες της κοινωνίας μας. 

*Επίκουρη Καθηγήτρια Ενιαίας Εκπαίδευση,

Τμήμα Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου