ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ. ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Τα τελευταία πενήντα περίπου χρόνια πολλοί κοινωνιολόγοι μελέτησαν τους κύριους τρόπους κινητικότητας των νέων από τις χαμηλότερες προς τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις και την κυρίαρχη μορφή εκπαίδευσης που συνέβαλε σ’ αυτή. Εκείνο που διαπιστώθηκε είναι ότι στις χώρες της Δύσης, πρώτο, η προτιμώμενη κατά πολύ εκπαιδευτική πορεία είναι εκείνη της απόκτησης πανεπιστημιακού πτυχίου, δεύτερο, ότι η αυτή η προτίμηση ευνοείται πολύ από τις κυρίαρχες λαϊκές νόρμες και, τρίτο, ότι δυσκολεύει πολύ την εισαγωγή εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων, γιατί η μεγάλη μάζα των γονέων επιμένει σ’ αυτή την πορεία (Gary Rhoades (1987) Folk norms and school reform: English Secondary Schools. Sociology of Education,vol.60, 44-53)
Επειδή το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε πολύ μεγάλο βαθμό και στην Ελλάδα και στην Κύπρο, σκέφτηκα πως θα ήταν ενδιαφέρον και χρήσιμο να μελετήσω το πρόβλημα αυτό για να επισημάνω, όχι μόνο τα κυρίαρχα παραδείγματα κοινωνικής κινητικότητας σ’ αυτές σήμερα, αλλά και τις δυσκολίες που αυτές δημιουργούν στην εκπαίδευση και τις δυνατότητες που πιθανό υπάρχουν για να προωθηθούν ενεργά και άλλα παραδείγματα κοινωνικής κινητικότητας, που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια πιο ισορροπημένη εκπαίδευση και κοινωνία.
Τα παραδείγματα κοινωνικής κινητικότητας στην Ελλάδα και στην Κύπρο που επισήμανα είναι τέσσερα.
Το κυρίαρχο είναι, βέβαια, εκείνο της απόκτησης πανεπιστημιακού πτυχίου. Αυτό φαίνεται αμέσως από τον μεγάλο αριθμό των τελειοφοίτων λυκείου που φοιτούν σε φροντιστήρια πληρώνοντας πολύ υψηλά δίδακτρα, που παρακάθονται στις πανελλήνιες και στις παγκύπριες εξετάσεις, που δέχονται να εγγραφούν σε πανεπιστημιακά τμήματα που ήταν η τρίτη ή η τέταρτη επιλογή τους και που φοιτούν σε πανεπιστήμια άλλων χωρών, αλλά και από τις συχνές αλλαγές στις σχετικές νομοθεσίες, από τις κουβέντες των γονιών που περιγράφουν με πολύ καμάρι τις επιτυχίες των παιδιών τους στα πανεπιστήμια και από τη διόγκωση το αριθμού των φοιτητών των ιδιωτικών πανεπιστημίων στην Κύπρο. Φαίνεται ακόμα από τη μεγάλη κοινωνική αίγλη του πανεπιστημιακού πτυχίου και από το γεγονός ότι η φοίτηση σε πανεπιστήμιο μυθοποιήθηκε από το λαϊκό ελληνικό σινεμά (ο εργατικός νέος που εργάζεται ως λούστρος στην Αθήνα και σπουδάζει ιατρική στο Πανεπιστήμιο και στο τέλος γίνεται γαμπρός σε μια πλούσια και αριστοκρατική οικογένεια). Αυτό είναι το κλασικό ελληνικό όνειρο, που είναι βέβαια πολύ διαφορετικό από το American dream.
Το δεύτερο παράδειγμα κοινωνικής κινητικότητας είναι δημιούργημα της σημερινής εποχής και μοιάζει πολύ με το αμερικανικό όνειρο. Είναι εκείνο του πανέξυπνου και του επιτήδειου, του ανθρώπου με τις πολλές κοινωνικές σχέσεις και την πολύ μεγάλη τύχη που από φτωχός και απένταρος παρουσιάζεται μια μέρα εκατομμυριούχος με προσωπικές επιχειρήσεις και ιδιόκτητο κότερο και αεροπλάνο. Κανείς δεν ξέρει πώς απέκτησαν την περιουσία τους ούτε και κανείς τους ρωτά. Μπορεί μερικοί γνωστοί τους να κάνουν πίσω τους υπαινιγμούς για τον τρόπο που ανέβηκαν κοινωνικά ή για την αλαζονεία και τους ενοχλητικούς τους τρόπους, αλλά όλοι είναι πρόθυμοι να τους εξυπηρετήσουν και να συνεργασθούν μαζί τους. Εκείνο που είναι βέβαιο είναι ότι για την κινητικότητά τους δεν έπαιξε μεγάλο ρόλο η εκπαίδευσή τους. Αυτό όμως δεν τους ενοχλεί. Τα παιδιά τους είναι περήφανα γι’ αυτούς και μερικά μάλιστα λένε προκλητικά στους καθηγητές τους ότι «ο πατέρας μου είναι αγράμματος αλλά σας αγοράζει και σας πουλά εκατό φορές».
Το τρίτο παράδειγμα μοιάζει πολύ με το πρώτο, είναι όμως πολύ πιο σπάνιο και πολύ πιο ενδιαφέρον, Παρουσιάζεται ξαφνικά, περίπου σαν διάττων αστέρας που φωτίζει για λίγο το ουράνιο στερέωμα και ύστερα χάνεται, εξακολουθεί όμως να υπάρχει και να φωτίζει, απλώς εμείς δεν έχουμε τη δυνατότητα να το παρακολουθήσουμε να εξελίσσεται. Αναφέρομαι στους Ελλαδίτες και Ελληνοκύπριους επιστήμονες που δουλεύουν σε ξένα πανεπιστήμια και επιστημονικά εργαστήρια και αποκτούν ξαφνικά δημοσιότητα όταν τύχει να συμμετέχουν σε μια επιστημονική ομάδα που επιτυγχάνει κάτι σημαντικό και καινούργιο. Το πιο πρόσφατο τέτοιο παράδειγμα είναι εκείνο του ελλαδίτη καθηγητή του Πανεπιστημίου της Αριζόνας Δημήτρη Ψάλτη, αποφοίτου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που ήταν ένας από τους πολλούς επιστήμονες που στις 10 Απριλίου 2019 έφεραν σε πέρας το μεγάλο κατόρθωμα της φωτογράφισης της μαύρης τρύπας στον γαλαξία Μ87 εκατομμύρια έτη φωτός μακριά από τη Γη. Τα επεισόδια αυτά, έστω και αν συμβαίνουν σπάνια, υπενθυμίζουν σ’ όλους εμάς που ασχολούμαστε με μικροπράγματα όχι μόνο πόσο απέραντος είναι ο κόσμος αλλά και πως υπάρχει και ένας άλλος τρόπος κοινωνικής κινητικότητας που η μικρή μας κοινωνία αγνοεί καν ότι υπάρχει αλλά είναι πολύ σημαντικός γιατί ενδιαφέρει το σύνολο της ανθρωπότητας.
Το τέταρτο παράδειγμα διαφεύγει σχεδόν παντελώς της προσοχής της κοινωνίας της Κύπρου παρόλο που υπάρχει από χρόνια. Εννοώ τους έξυπνους, δημιουργικούς και διορατικούς εκείνους νέους που έμαθαν ένα επάγγελμα και με την εργατικότητα, την προοδευτικότητα και την πρακτική ευφυΐα τους δημιούργησαν μια πετυχεμένη επιχείρηση που απασχολεί εκατοντάδες υπαλλήλους και προσφέρει τεράστια υπηρεσία στη χώρα. Τέτοιοι επιχειρηματίες υπάρχουν πολλοί ανάμεσά μας, αλλά δεν έχουμε συνείδηση της σημασίας της κοινωνικής ανόδου τους, γιατί η κοινωνία μας δεν την αναγνώρισε, επειδή είναι ακόμα προσκολλημένη στις παλιές κυρίαρχες λαϊκές νόρμες. Είναι ο ίδιος λόγος που δημιούργησε την προκατάληψη εναντίον της τεχνικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο. Εντελώς λανθασμένα ο τομέας της τεχνικής εκπαίδευσης, ο οποίος κανονικά προσφέρει σ’ έναν ικανό άνθρωπο πολύ περισσότερες ευκαιρίες εφαρμογής, δημιουργικότητας και ανακάλυψης από τον θεωρητικό, θεωρήθηκε ότι προοριζόταν για τους λιγότερο ικανούς μαθητές και έτσι καταδικάστηκε σε μεγάλη προκατάληψη. Αυτή η προκατάληψη προκαλεί όλες τις εκπαιδευτικές στρεβλώσεις που ζούμε καθημερινά στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Ο Gary Rhoades θεωρεί υπεύθυνη γι’ αυτή τη θλιβερή κατάσταση την ελλιπή κοινωνιολογική έρευνα η οποία δεν μπόρεσε να προσκομίσει μέχρι τώρα πειστικά επιστημονικά πορίσματα που θα μπορούσαν να επηρεάσουν τις κυρίαρχες λαϊκές νόρμες να παύσουν να απορρίπτουν όλους τους άλλους τρόπους κοινωνικής κινητικότητας εκτός από το πανεπιστημιακό πτυχίο.
*Πρώην αν. Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
