ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ ΜΑΡΟΥΛΛΗ*
Το μόνο πράγμα που γνωρίζουμε με σιγουριά για τον θάνατο, είναι ότι είναι αναπόφευκτος και οικουμενικός. Τα περισσότερα παιδιά κατακτούν αυτή τη γνώση γύρω στα 7-8 έτη, ωστόσο σε μερικά παιδιά μπορεί να συμβεί νωρίτερα, αν βιώσουν την απώλεια αγαπημένων προσώπων σε πολύ μικρή ηλικία (Kane, 1979).
Η γνωστική ωριμότητα των παιδιών είναι ένας σημαντικός παράγοντας αναφορικά με την αντίληψη της έννοιας του θανάτου, καθώς συνδέεται και επηρεάζει τόσο την κατανόηση και τις αντιδράσεις των παιδιών στην απώλεια, όσο και τις τεχνικές και τα λόγια που θα χρησιμοποιήσουμε για να εξηγήσουμε τον θάνατο. Για τα περισσότερα παιδιά, η φυσική εξέλιξη της ικανότητάς τους να σκέφτονται ορθολογικά, οδηγεί σταδιακά σε μια ώριμη αντίληψη σχετικά με την έννοια του θανάτου. Καθώς μεγαλώνουν, τα παιδιά ωριμάζουν γνωστικά αλλά και συναισθηματικά και αναπτύσσουν ενσυναίσθηση. Σε αντίθεση με τα πολύ μικρά παιδιά, που βλέπουν την απώλεια μόνο από την δική τους προοπτική και αντιλαμβάνονται μόνο τις προσωπικές τους επιπτώσεις από την απώλεια, τα μεγαλύτερα παιδιά μπορούν να κατανοήσουν πώς η απώλεια επηρεάζει και τους υπόλοιπους και είναι ικανά να προσφέρουν υποστήριξη εντός του οικογενειακού συστήματος. Από την ηλικία των 9 έως την εφηβεία, τα παιδιά αρχίζουν να κατανοούν πλήρως ότι ο θάνατος είναι μη-αναστρέψιμος, ότι όλα τα έμβια πλάσματα πεθαίνουν και ότι και αυτοί, επίσης, θα πεθάνουν κάποια μέρα. Μερικά παιδιά μάλιστα, αρχίζουν να αναπτύσσουν φιλοσοφικές απόψεις για την ζωή και τον θάνατο.
Κάποιες από τις αντιδράσεις των παιδιών προσχολικής (2-6) και σχολικής ηλικίας (6-12), είναι η άρνηση για το θάνατο (σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσουν την απώλεια, πολλά παιδιά συμπεριφέρονται λες και δεν συνέβη), η ανάπτυξη σωματικών συμπτωμάτων, υποχονδρίας ή άλλων αγχωδών διαταραχών λόγω του φόβου του θανάτου, η απόκρυψη των συναισθημάτων τους σε μια προσπάθεια να φανούν ανθεκτικοί (πολλά αγόρια θρηνούν κυρίως όταν βρίσκονται μόνοι) και η εμπειρία αισθημάτων ενοχής και θυμού (προς το άτομο που απεβίωσε ή προς άλλα άτομα). Τα πολύ μικρά παιδιά δεν κατανοούν ότι ο θάνατος είναι οριστικός και παντοτινός, και γι’ αυτό είναι πιθανό να μην δείξουν εξωτερικευμένες αναμενόμενες αντιδράσεις πένθους παρά μόνο ανά διαστήματα (Webb, 2010).
Ένας τρόπος να εισάγουμε την έννοια του θανάτου στα μικρά παιδιά, είναι να αρπάξουμε ευκαιρίες που προκύπτουν στην καθημερινότητά μας. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε στα παιδιά για τα μαραμένα λουλούδια, τα ξερά δέντρα και τα πεθαμένα έντομα ή πουλιά που παρατηρούμε καθώς περπατάμε στο δρόμο ή να αναφερθούμε στον θάνατο των κατοικίδιων που έχουμε στο σπίτι. Το ενδιαφέρον που θα δείξουν, μπορεί να μας δώσει την ευκαιρία να εξηγήσουμε, για πρώτη φορά, ότι όλα τα έμβια πλάσματα πεθαίνουν και κάνουν χώρο για νέα έμβια πλάσματα. Ένας άλλος τρόπος, είναι να εξηγήσουμε τον θάνατο από την άποψη της απουσίας των γνώριμων ζωτικών λειτουργιών (π.χ. όταν οι άνθρωποι πεθαίνουν, δεν αναπνέουν, δεν τρώνε, δεν μιλούν και δεν σκέφτονται ή αισθάνονται πια ή όταν πεθαίνουν τα σκυλιά, δεν γαβγίζουν και δεν τρέχουν πια).
Οι ευφημισμοί, είναι καλό να αποφεύγονται καθώς δημιουργούν παρανοήσεις και φοβίες. Για παράδειγμα, η φράση «η γιαγιά έφυγε» ή «λυπάμαι που έχασες τη γιαγιά σου», αφήνουν να νοηθεί ότι η γιαγιά μπορεί να επιστρέψει ή ότι η γιαγιά χάθηκε αλλά ίσως να βρεθεί, δίνοντας ελπίδες στο παιδί πως ίσως την ξαναδεί σύντομα. Άλλες φράσεις, όπως «οι άνθρωποι πεθαίνουν όταν γεράσουν» ή «ο παππούς πέθανε επειδή ήταν μεγάλος», είναι αναληθείς και μπορεί επίσης να οδηγήσουν σε παρανοήσεις σχετικά με την έννοια του θανάτου. Δηλαδή, μπορεί να περάσουν το μήνυμα ότι οι νέοι άνθρωποι και τα παιδιά δεν πεθαίνουν. Κάτι που θα μπορούσαμε να πούμε στα παιδιά αντί αυτού, είναι για παράδειγμα «η γιαγιά έζησε πολύ καιρό πριν πεθάνει. Οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν πολύ καιρό, αλλά κάποιοι όχι. Θεωρώ ότι εσύ κι εγώ θα ζήσουμε πολύ καιρό».
Φοβία, θα μπορούσε να προκαλέσει μια φράση όπως για παράδειγμα «η γιαγιά κοιμήθηκε», καθώς είναι πιθανό να ερμηνευτεί από τα παιδιά πως ο ύπνος είναι επικίνδυνος. Αν ένα μικρό παιδί επηρεαστεί σε σημαντικό βαθμό από μια φράση σαν αυτή, είναι πολύ πιθανό να παρατηρήσουμε ότι αρνείται ή φοβάται να κοιμηθεί ή ότι θεωρεί πως όποιος κοιμάται είναι πεθαμένος. Το να λέμε στα παιδιά ότι η αρρώστια ήταν η αιτία ενός θανάτου μπορεί επίσης να δημιουργήσει φοβίες. Τα πολύ μικρά παιδιά, δεν μπορούν να κάνουν τη διάκριση μεταξύ μιας προσωρινής και μιας θανατηφόρας ασθένειας, και οι ασήμαντες προσωρινές ασθένειες μπορεί να οδηγήσουν σε υπέρμετρη ανησυχία. Γι΄αυτό, όταν μιλάμε σε ένα παιδί για κάποιον που έχει πεθάνει ως αποτέλεσμα μιας ασθένειας, θα ήταν καλύτερα να εξηγήσουμε ότι μόνο μια πολύ σοβαρή ασθένεια μπορεί να προκαλέσει θάνατο, και ότι αν και όλοι αρρωσταίνουμε μερικές φορές, συνήθως γινόμαστε πάλι καλά.
Ένα παιδί μπορεί να ξεκινήσει τις ερωτήσεις αμέσως μετά από μια απώλεια, ή μπορεί να αντιδράσει με σιωπή και να επιστρέψει αργότερα για να κάνει ερωτήσεις. Η κάθε ερώτηση, πρέπει να απαντάται με απλή και στοχευμένη απάντηση. Επίσης, επειδή τα μικρά παιδιά μαθαίνουν μέσω της επανάληψης, μπορεί να χρειαστεί να επαναλάβουν τις ερωτήσεις τους και να ακούσουν τις απαντήσεις πολλές φορές. Δείξτε κατανόηση και υπομονή. Με το πέρασμα του χρόνου, τα παιδιά έχουν νέες εμπειρίες και είναι πολύ πιθανό να χρειαστούν περαιτέρω διευκρινίσεις και να έχουν ανάγκη να μοιραστούν τις ιδέες και τα συναισθήματά τους στην πορεία.
Κάποιες γενικές συμβουλές για το πώς μπορείτε να εξηγήσετε και να χειριστείτε το πένθος στα μικρά παιδιά είναι οι εξής:
Το τι θα πούμε στα παιδιά για το θάνατο και οι λεπτομέρειες των πληροφοριών και των απαντήσεων που θα δώσουμε, εξαρτάται τόσο από την ηλικία και τις εμπειρίες των ίδιων των παιδιών, όσο και από τα δικά μας συναισθήματα, πεποιθήσεις, εμπειρίες και καταστάσεις κάτω από τις οποίες βρισκόμαστε τη δεδομένη στιγμή. Είναι πολύ σημαντικό οι ενήλικες να μπορούν να αντιμετωπίσουν και να συμφιλιωθούν με τους δικούς τους φόβους για το θάνατο, γιατί μόνο τότε θα μπορέσουν να βοηθήσουν τα παιδιά να κατανοήσουν αυτή την πραγματικότητα. Η συζήτηση γύρω από τον θάνατο δεν θα λύσει όλα τα προβλήματα που συνδέονται με το θάνατο και την απώλεια, μας επιτρέπει ωστόσο να δείξουμε στα παιδιά ότι νοιαζόμαστε και ότι είμαστε διαθέσιμοι και πρόθυμοι να βοηθήσουμε. Μιλώντας στα παιδιά για το θάνατο, μπορούμε να ανακαλύψουμε τι ακριβώς γνωρίζουν για το θάνατο, να αναγνωρίσουμε ποιοι είναι οι φόβοι τους και τι τους ανησυχεί, και να εντοπίσουμε τυχών παρανοήσεις που υπάρχουν και να τις διορθώσουμε. Μπορούμε έπειτα, να τα βοηθήσουμε δείχνοντας τους συμπόνια και κατανόηση.
Ειδικευόμενη Σχολική Ψυχολόγος
