ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΠΑΥΛΗ* ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΚΥΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ**
Ο σχολικός εκφοβισμός ή αλλιώς θυματοποίηση (bullying) αποτελεί μια μορφή παραβατικής, επιθετικής συμπεριφοράς που παρατηρείται κυρίως εντός του σχολικού πλαισίου. Ο σχολικός εκφοβισμός διαφέρει από άλλες μορφές παραβατικής ή επιθετικής συμπεριφοράς που παρατηρούνται εντός του σχολείου, γιατί μπορεί να αναγνωριστεί στην βάση των πιο κάτω παραγόντων: (α) αποτελεί συνεχή και επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά, η οποία περιέχει το στοιχείο της επιβλητικότητας και κυριαρχίας από ένα άτομο ή άτομα (δηλαδή θύτη/ -ες) προς ένα άλλο άτομο ή άτομα (δηλαδή θύμα /- ατα), (β) αφορά παραβατικές πράξεις που μπορεί να έχουν την μορφή έντονης και συνεχούς λεκτικής παρενόχλησης ή /και σωματικής παρενόχλησης, ή /και κοινωνικού αποκλεισμού, ή/και καταστροφής προσωπικών αντικειμένων (γ) οι προαναφερθείσες παραβατικές πράξεις εκλαμβάνονται από το/-α θύμα/-ατα ως δυσάρεστες και με έντονα αρνητικά συναισθήματα όπως ντροπή και άγχος.
Στο παρόν στάδιο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι ο σχολικός εκφοβισμός περιλαμβάνει το στοιχείο της εσκεμμένης, εμπρόθετης συμπεριφοράς του θύτη που σκοπό έχει να προκαλέσει κάποιας μορφής δυσαρέσκεια στο θύμα. Επίσης, πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο σχολικός εκφοβισμός διαφέρει από άλλες μορφές επιθετικής συμπεριφοράς λόγω του ανισοζύγιου δύναμης που παρατηρείται μεταξύ του θύτη και του θύματος.
Το πρόγραμμα «ΑΡΕΤΗ»:
Αν και ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα φαινόμενο ευρέως γνωστό στους εκπαιδευτικούς, ενώ κατά καιρούς γίνονται και διαφόρων τύπου παρεμβάσεις με σκοπό την αντιμετώπιση του φαινομένου, εντούτοις είναι επίτακτη ανάγκη οι παρεμβάσεις να είναι συνεχείς, πολυεπίπεδες και να καλλιεργούν την ανάπτυξη κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων αλλά και την ανάπτυξη ηθικών αξιών εντός και εκτός του σχολικού πλαισίου μέσα από την καλλιέργεια θετικού χαρακτήρα και την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, είναι το πρόγραμμα «ΑΡΕΤΗ».
Το πρόγραμμα «ΑΡΕΤΗ», είναι ένα ευρέως διαδεδομένο πρόγραμμα εκπαίδευσης χαρακτήρα στην Κύπρο, το οποίο δημιουργήθηκε το 2007 από τον Δρ. Νεόφυτο Χαραλάμπους και συνεχίζει να εφαρμόζεται μέχρι σήμερα με xρηματοδότηση από το Υπουργείο Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης, με την υποστήριξη του Παρατηρητηρίου για τα Παιδιά και με επιστημονικό υπεύθυνο το Ινστιτούτο Ανάπτυξης (Ν. Χαραλάμπους) Ltd.
Το πρόγραμμα «ΑΡΕΤΗ» αποσκοπεί στην εκπαίδευση χαρακτήρα μέσα από τη βίωση 12 ενδοπροσωπικών και διαπροσωπικών αξιών ζωής. Η αναγκαιότητα της εφαρμογής του προέκυψε από την κοινή διαπίστωση ότι υπάρχει ένα έλλειμμα αξιών στην όλη εκπαίδευση και αγωγή των παιδιών και των νέων.
Στα πλαίσια εφαρμογής του προγράμματος διεξήχθη έρευνα το 2017, με κύριο θέμα τη σχέση των αξιών που διδάσκονται στο πρόγραμμα και τον σχολικό εκφοβισμό. Το δείγμα της έρευνας ήταν Παγκύπριο και έγινε με τυχαία δειγματοληψία 379 μαθητών Ε’ και Στ’ τάξης δημοτικών σχολείων. Οι μαθητές / -τριες απάντησαν σε ερωτηματολόγια που μετρούσαν την κατανόηση και εφαρμογή των 12 αξιών του προγράμματος σε σχέση με εκφοβιστικές συμπεριφορές, όπως βιώνονται από τα παιδιά-θύματα και όπως τις εκδηλώνουν τα παιδιά-θύτες.
Τα αποτελέσματα της έρευνας επιβεβαιώνουν τα ευρήματα της διεθνούς βιβλιογραφίας ως προς τις διαφορές φύλου, αφού διαπιστώθηκε ότι τα κορίτσια θυματοποιούν κυρίως με λεκτικούς τρόπους (λεκτικός εκφοβισμός), ενώ τα αγόρια θυματοποιούν κυρίως με σωματικούς τρόπους (σωματικός εκφοβισμός).
Όσο αφορά τις μεθόδους εκφοβισμού, μέσα από την έρευνα, φάνηκε ότι οι επικρατέστερες μορφές εκφοβισμού είναι ο λεκτικός εκφοβισμός και έμμεσες μορφές εκφοβισμού, όπως για παράδειγμα η καταστροφή προσωπικών αντικειμένων αλλά και η διάδοση ψευδών πληροφοριών που μπορεί να αποσκοπεί σε ένα είδος κοινωνικού αποκλεισμού συγκεκριμένων παιδιών.
Επικεντρώνοντας στα ατομικά χαρακτηριστικά ενός παιδιού που εκδηλώνει εκφοβιστική συμπεριφορά, μέσα από την συσχετιστική ανάλυση, διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά αυτά παρουσιάζουν μια αρνητική στάση προς το σχολείο, έχουν μειωμένο το αίσθημα ασφάλειας, μειωμένο το βαθμό ευτυχίας τους εντός του σχολείου αλλά και το γενικότερο βαθμό ικανοποίησης τους από την ζωή. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και τα παιδιά που εκφοβίζονται φαίνεται να χαρακτηρίζονται από έλλειψη αισθήματος ασφάλειας στο σχολείο, έλλειψη ασφάλειας στις σχέσεις με τους συμμαθητές τους, ανασφαλή στάση για το σχολείο, μειωμένο βαθμό ευτυχίας στο σχολείο, μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή, ενώ υψηλή θετική συσχέτιση παρουσιάζεται ανάμεσα στις συμπεριφορές εκφοβισμού που βιώνουν και στο αίσθημα μοναξιάς. Η πλειοψηφία των παρατηρητών βιώνουν αισθήματα λύπης και αδιαφορίας για τις εκφοβιστικές συμπεριφορές που παρατηρούν. Τα ευρήματα της έρευνας, ότι το 21% των παιδιών παραμένουν απαθείς θεατές όταν βλέπουν ή αντιλαμβάνονται ότι άλλα παιδιά ενοχλούν ένα συμμαθητή/-τρια τους, υποβάλλει την ανάγκη για περισσότερη ευαισθητοποίηση όλων των παιδιών μέσα από ειδικά προγράμματα που θα καλλιεργούν τις υγιείς κοινωνικές σχέσεις και τις αξίες. Κατά τη διάρκεια των προγραμμάτων αυτών, θα πρέπει να επεξηγούνται με ακρίβεια και σαφήνεια τρόποι αναγνώρισης και διαχείρισης του φαινομένου.
Τα αποτελέσματα του προγράμματος «ΑΡΕΤΗ», κατέδειξαν, επίσης, ότι ένα ποσοστό 32 – 33% των παιδιών δεν δηλώνουν ευτυχισμένα στο σχολείο τους. Οι δηλώσεις αυτές των παιδιών, πιθανόν να αντανακλούν την ανάγκη για εκτενέστερη εφαρμογή του προγράμματος ΑΡΕΤΗ αλλά επίσης και την εφαρμογή εκπαιδευτικών μεθόδων που στηρίζονται στην θετική εκπαίδευση, όπως το πρόγραμμα «Θετική Μάθηση», που στοχεύει στην καλλιέργεια ψυχικής ανθεκτικότητας, θετικών σχέσεων, θετικών συναισθημάτων, ευτυχίας, αξιών και αξιοποίηση των δυνατών στοιχείων χαρακτήρα, μαθητών και εκπαιδευτικών.
*Εγγεγραμμένος Εκπαιδευτικός Ψυχολόγος/ Λειτουργός Προγραμμάτων (Ινστιτούτο Ανάπτυξης, Ν. Χaραλάμπους)
** PhDCan στη Θετική Εκπαίδευση, Συντονίστρια Προγράμματος ΑΡΕΤΗ, Ινστιτούτο Ανάπτυξης, Ν. Χαραλάμπους
