ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ Ν. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ*
Άξιον εστί που γίνεται το σημερινό φιλολογικό μνημόσυνο για τον Νεόφυτο Χαραλάμπους. Άξιον εστί, εις μνημόσυνον αιώνιον, να προστρέχουμε, για να αντλούμε παραδείγματα, σε φωτεινές προσωπικότητες που άφησαν, με το έργο τους, βαθύ αποτύπωμα στα επιστημονικά, στα εκπαιδευτικά, στα κοινωνικά πράγματα στην πατρίδα τους –και όχι μόνον.
Οι αποψινές στιγμές είναι για μένα δύσκολες, γιατί, με τον Νεόφυτο, μας συνέδεε μακρά –για τριάντα χρόνια– στενή προσωπική και οικογενειακή φιλία. Μας συνέδεε μια σχέση ΑΛΛΗΛΟ-ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ: Ο ένας δίδασκε τον άλλον! Εγώ ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ του, εκείνος ο φωτισμένος ΔΑΣΚΑΛΟΣ μου. Στην αλληλοδιδακτική αυτή συνεισφορά, το ισοζύγιο κυλιόμενο, άλλοτε υπέρ του ενός και άλλοτε υπέρ του άλλου. Η συνεργασία μαζί του ήταν πνευματική πανδαισία!
Ποια ήταν η επιστημονική ταυτότητα του Νεόφυτου Χαραλάμπους; Ποια η εκπαιδευτική του ταυτότητα; Ποια η ιδιοσυγκρασιακή - χαρακτηριολογική του ιδιοσυστασία;
Εικάζω ότι από όλους εσάς, τους παρευρισκομένους, οι περισσότεροι θα έχετε γνωρίσει τον Νεόφυτο προσωπικά. Θα θαυμάσατε το διδακτικό του ταλέντο, τις επικοινωνιακές του ικανότητες, την ανθρώπινη ζεστασιά που η παρουσία του εξέπεμπε, το μεγαλείο του ψυχισμού του. Όσα επαινετικά λόγια και αν πούμε για τον Νεόφυτο είναι λιγοστά. Γιατί σπάνια βρίσκεις στον ίδιο άνθρωπο τόσα πολλά σπάνια χαρίσματα.
Πανθομολογουμένως, ήταν ένας ευπατρίδης, ένας γνήσιος ανθρωπιστής με ανεξάντλητη καλοσύνη, με μια γαλήνια εσώτερη διάθεση και φιλάλληλη συμπεριφορά, ατόφια ανθρώπινος με έμφυτη φιλότητα και με λεπτό πηγαίο χιούμορ.
Πολυπτυχιούχος, γεμάτος αστείρευτη ενέργεια, είχε την ικανότητα και την οξυδέρκεια κάθε εμπόδιο να το μετατρέπει σε ευκαιρία για να αγωνίζεται και να επιτυγχάνει για το κοινό καλό. Διέθετε, το επιστημονικό υπόβαθρο και το απαραίτητο ηθικό σθένος που, μαζί με την στοχευμένη αισιοδοξία του, τον παρακινούσαν να επιδιώκει το καλύτερο και να κάνει υπερβάσεις και να καινοτομεί.
Θυμάμαι την πρώτη μας συνάντηση με τον Νεόφυτο όταν ήλθε στο Πανεπιστήμιο, για να ορίσουμε, μαζί με τον αείμνηστο καθηγητή Γεώργα, το θέμα της διδακτορικής διατριβής. Επειδή είχε και νομικές σπουδές κρίναμε ότι θα ταίριαζε ένα θέμα που να συνδυάζει τα νομικά και την ψυχοπαιδαγωγική. Σταθερά επέμενε το θέμα να είναι στην μαχόμενη εκπαίδευση. Ήθελε να μελετήσει την ψυχοδυναμική της Σχολικής Τάξης. Να ανοίξει, όπως έλεγε, το «Μαύρο κουτί» της Εκπαίδευσης, και, μέσω της επιστημονικής έρευνας, να προτείνει τεκμηριωμένες βελτιωτικές παρεμβάσεις. Έλεγε ότι παλιότερα η διδασκαλία ήταν «δασκαλοκεντρική», στη συνέχεια έγινε «παιδοκεντρική», τώρα ήλθε η ώρα να γίνει «ομαδο-συνεργατική». Ήθελε να μελετήσει, με τρόπο αυστηρά επιστημονικό, τον τρόπο εφαρμογής και τα διδακτικά οφέλη της Συνεργατικής Μάθησης.
Ενώ αναμέναμε να μας παρουσιάσει μια περιγραφική – με ποιοτικά δεδομένα – μεθοδολογική προσέγγιση, ήλθε με ένα μεγαλεπήβολο πειραματικό σχέδιο με σχολικές πειραματικές τάξεις όπου η διδασκαλία θα γινόταν με τη νέα μέθοδο, η Συνεργατική Μάθηση, από ειδικά εκπαιδευμένους δασκάλους. Περιλάμβανε αντίστοιχες ισότιμες σχολικές τάξεις ελέγχου όπου τα παιδιά θα διδάσκονταν με την παραδοσιακή μέθοδο. Προέβλεπε μετρήσεις της σχολικής επίδοσης στην αρχή και στο τέλος του πειράματος, στατιστικές αναλύσεις των δεδομένων με πολυμεταβλητές μεθόδους και με σύνθετες αιτιώδεις σχέσεις.
Προβληματιστήκαμε πολύ για τη δυνατότητα εκτέλεσης της έρευνας από έναν «ελεύθερο» ερευνητή. Απαιτούσε ολόκληρη ομάδα ειδικών ερευνητών και ειδική υλικο-τεχνική υποδομή. Του έλεγα κάπως κυνικά: «Μια διατριβή δεν εξαντλεί το ερευνώμενο πρόβλημα. Αυτό που τελικώς επιτυγχάνεται είναι να γίνει διδάκτωρ ο υποψήφιος»! Τον πείραζα, λέγοντάς του, ότι διάβαζε Καζαντζάκη που γράφει: «Σωστός δρόμος είναι ο ανηφορικός δρόμος»! Επέλεγε τα δύσκολα, αλλά ουσιώδη.
Επέμενε ότι θα τα κατάφερνε. Και τα κατάφερε! Μπορεί η έρευνα να κράτησε λίγο παραπάνω χρόνο, αλλά το αποτέλεσμα θαυμαστό! Από τις πολλές δεκάδες διδακτορικών διατριβών, που επόπτευσα στην τριαντάχρονη πανεπιστημιακή μου καριέρα, η διατριβή του Νεόφυτου είναι από τις ελάχιστες επιστημονικά άρτιες και μοναδική στην πρακτική της χρησιμότητα. Καθιέρωσε τη Συνεργατική Μάθηση, μια κορυφαία καινοτόμο παρέμβαση στα εκπαιδευτικά πράγματα με διεθνή απήχηση.
Είχε το πάθος της παιδαγωγίας. Όργωνε την Κυπριακή περιφέρεια – ταξίδευε και στην Ελλάδα, στη Μακεδονία, στην Κρήτη– με τις ομιλίες του, τα σεμινάρια και τα βιωματικά εργαστήρια, τα ενημερωτικά φυλλάδια και τα ψυχοπαιδαγωγικά βιβλία του για εκπαιδευτικούς και για γονείς.
Ένα απόγευμα θα πήγαινε σε κάποιο κοντινό χωριό για να μιλήσει στους γονείς με θέμα: «Τα ψέματα που λένε τα παιδιά». Με έπεισε να πάμε μαζί.
Είχε βέβαια στη σκέψη του δομημένο το περιεχόμενο της εισήγησής του, αλλά δεν άρχισε με τον γνωστό ΜΟΝΟΛΟΓΟ. Άρχισε με ερώτημα προς το ακροατήριο: Λένε τα παιδιά σας ψέματα; Να μου πείτε ποιο ψέμα είπε το παιδί σας τελευταία;Διερμηνεύοντας τις απαντήσεις των γονέων, κατηγοριοποιούσε, μαζί με τους γονείς, τα ψέματα των παιδιών στα γνωστά είδη: ψέματα άμυνας, ψέματα αποφυγής των συνεπειών, ψέματα σύγχυσης πραγματικού - φανταστικού, ψέματα προσέλκυσης της προσοχής των σημαντικών άλλων κ.τ.ό. Διδακτική προσέγγιση: Αυθεντική Σωκρατική Μαιευτική μέθοδος. Το μαθησιακό αποτέλεσμα: Ευχάριστο δημιουργικό βίωμα. Επίμονες παρακλήσεις για συχνότερες συναντήσεις!
Ίδρυσε και λειτουργούσε στο Κέντρο της Λευκωσίας πολυδύναμο «Κέντρο Προσωπικής, Οικογενειακής και Επαγγελματικής Ανάπτυξης» όπου παρείχε συμβουλευτικές υπηρεσίες για γονείς, για παιδιά και εφήβους, σε πολλές περιπτώσεις αφιλοκερδώς. Συχνά ανταλλάσσαμε απόψεις για τις παρεμβάσεις του και για τα αποτελέσματά τους. Τολμώ να πω ότι ήταν προικισμένος με αυτό που αποκαλούμε «θεραπεύουσα προσωπικότητα».
Για τους γονείς εμφατικά έλεγε: Για την αποτελεσματική ψυχοπαιδαγωγική διαχείριση οποιουδήποτε προβλήματος των παιδιών, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ενεργός συμμετοχή των Γονέων. Πάσχιζε για να έχουμε ψυχοπαιδαγωγικά ενημερωμένους Γονείς. Όνειρό του ήταν να οργανώσει και να λειτουργήσει ειδικό πρόγραμμα για γονείς. Θεωρούσε ότι οι γονείς αποτελούν, μαζί με τους Εκπαιδευτικούς και τους Μαθητές, τις τρεις πρωταγωνιστικές συνιστώσες στη σχολική ζωή.
Το πρόγραμμα σχεδιάστηκε για να εκπαιδεύει τους Γονείς να λειτουργούν «ως βοηθοί δάσκαλοι» του παιδιού τους. Το πρόγραμμα αυτό είναι σχεδόν έτοιμο για υποβολή προς έγκριση.
Θρηνολογούσε γιατί η εκπαίδευση αφήνει τα παιδιά, τους νέους, με αδύναμη αξιακή θωράκιση. Επινόησε το πρόγραμμα «Αρετή» που αποσκοπεί να βoηθήσει τα παιδιά, τους νέους, να διδαχθούν και να βιώσουν 12 βασικές αξίες της ζωής που αποτελούν «πυρηνικές» στη δομή και στη λειτουργία του χαρακτήρα. Μία από αυτές είναι και η «πολιτοσύνη» - η citizenship. Το πρόγραμμα «Αρετή» εφαρμόζεται στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την πρόληψη της βίας και της παραβατικότητας. Χιλιάδες μαθητές και γονείς έχουν συμμετάσχει στο πρόγραμμα αυτό.
Έλεγε ότι, μπροστά στα «κακώς κείμενα» έχουμε εθιστεί να αρκούμεθα στην κριτική και όχι στη διορθωτική δράση. Πρέπει να εμπνεύσουμε στους νέους μας την «εποικοδομητική δυσαρέσκεια». Δυσαρέσκεια και κριτική ΝΑΙ, αλλά μαζί προτάσεις και δράση για καλυτέρευση! Επικαλείτο την προτροπή Κινέζου στοχαστή προς κάθε νέο: «Μην κάθεσαι και καταριέσαι το σκοτάδι. Άναψε και σύ το κερί σου»!
Στη μακρά του ενασχόληση με την ψυχοδυναμική της Σχολικής Τάξης διαπίστωνε ένα τραγικό, όπως το χαρακτήριζε, φαινόμενο. Όλοι, εκπαιδευτικοί και γονείς, ασχολούνται με τα παιδιά που έχουν εξωτερικευμένα ψυχολογικά προβλήματα, αυτά που βλάπτουν τους ΑΛΛΟΥΣ, όπως είναι η επιθετικότητα τα σκωπτικά πειράγματα, το περίφημο bullying, η παραβατικότητα κ.τ.ό. Και ορθώς, γιατί στην αντικοινωνική συμπεριφορά τους ελλοχεύουν κίνδυνοι.
Όμως, παραμελούν τα παιδιά με εσωτερικευμένα ψυχολογικά προβλήματα, αυτά που βλάπτουν το ΙΔΙΟ το ΠΑΙΔΙ, τον ΕΑΥΤΟ του. Πρόκειται για το παιδί το δειλό, το μοναχικό, το εσωστρεφές, το άβουλο, το αγχώδες, το άκεφο, το μελαγχολικό, το θλιμμένο, το νωθρό, το δύσθυμο, το παιδί, όπως λέμε, που είναι «παρόν» αλλά «απόν» από ό,τι συμβαίνει γύρω του. Η συμπεριφορά των παιδιών αυτών ερμηνεύεται, εσφαλμένα, και στο σπίτι και στο σχολείο, ως επιθυμητή - φυσιολογική συμπεριφορά, ως εκδηλώσεις «καλού παιδιού». Και, επειδή «βολεύει» όλους, αντί τις εκδηλώσεις αυτές να τις καταστέλλουν, τις επαινούν και τις ενισχύουν, με αποτέλεσμα τα παιδιά αυτά να χάνουν την αυτοπεποίθησή τους και να βυθίζονται, αφενός ως μαθητές, στη μοναχική τους αυτο-παραίτηση - είναι πρόσφορα θύματα για bullying- και, αφετέρου αργότερα, ως ενήλικοι, στην καταθλιπτική τους αυτο-απαξίωση.
Σε αντίδοτο της εσφαλμένης αυτής τακτικής, ο Νεόφυτος πρωτοστάτησε –και τα κατάφερε– να ιδρύσει και να λειτουργήσει ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα με θέμα την ΕΜΨΥΧΩΣΗ, συνδυάζοντας τις επιστήμες της αγωγής με τις ΚΑΛΕΣ ΤΕΧΝΕΣ: μουσική, κίνηση – χορό, θέατρο, ποικίλες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης.
Καμβάς στον οποίο έχει οικοδομηθεί το πρόγραμμα αυτό είναι ψυχοπαιδαγωγικές εμψυχωτικές αρχές και διαδικασίες, όπως: α) Η δημιουργική σκέψη για να βρίσκουμε πολλές εναλλακτικές λύσεις και να μην φθάνουμε σε αδιέξοδα, ασπίδα προστασίας για την κατάθλιψη, β) Η θετική σκέψη για ενίσχυση του αυτο-συναισθήματος να μην κιοτεύουμε, να μην λιποψυχούμε γιατί έχουμε πείσει τον εαυτό μας ότι δεν είμαστε άξιοι για τίποτα∙ για να μην φθάνουμε σε αυτο-απαξίωση και σε αυτο-παραίτηση και γ) βιωματικά σεμινάρια και εργαστήρια για πολυμερείς πρακτικές εφαρμογές.
Είναι ένα πλήρες μεταπτυχιακό πρόγραμμα επιπέδου Master με 120 ECTS (long MASTER) για εκπαιδευτικούς και άλλους ενδιαφερομένους να ασκήσουν έργο ΕΜΨΥΧΩΤΗ στην εκπαίδευση, αλλά και σε επαγγελματικές και κοινωνικές ομάδες με παιδιά και με ενηλίκους.
Ήταν ένα εγχείρημα πρωτότυπο, καινοτόμο, πρωτόγνωρο, χωρίς προηγούμενο. Τον πείραζα ότι διαβάζει Robert Frost, κορυφαίο αμερικανό συγγραφέα, που λέει: «Βρέθηκα στο δάσος μπροστά σε δύο δρόμους. Διάλεξα τον απάτητο»! Και στην περίπτωση του μεταπτυχιακού, αντί να ακολουθήσει τη δοκιμασμένη μέθοδο του copy paste, διάλεξε εγχείρημα σε «αχαρτογράφητα νερά». Το πρόγραμμα οργανώθηκε, πιστοποιήθηκε και λειτουργεί πλησίστιο με πολλές, πολλές δεκάδες ειδικούς επιστήμονες ΕΜΨΥΧΩΤΕΣ αποφοίτους.
Αυτός ήταν ο Νεόφυτος: Μαχητής της ζωής. Έκανε υπερβάσεις, αλλά τις κέρδιζε, γιατί τις έκανε «με λογισμό και μ’ όνειρο» για το κοινό καλό.
Και εκεί που βρισκόταν στο απόγειο της προσφοράς ήλθε το απροσδόκητο. Πάλεψε με γαλήνιο σθένος, αλλά το απροσδόκητο απεδείχθη αμείλικτο. Τα παιδιά του, η Βίκυ και ο Χάρης, έχουν το επιστημονικό και ψυχικό απόθεμα να συνεχίσουν το έργο του πατέρα τους. Μαζί τους έχουν - και θα έχουν - όλους εμάς, παλιούς και νέους φίλους και συνεργάτες του πατέρα τους.
Στους οικείους του Νεόφυτου, στην εκλεκτή ερίτιμο σύζυγό του Ανθούλα, στα παιδιά του Βίκυ και Χάρη, εκφράζουμε αμέριστη τη συμπόνια μας. Ας έχουν, για παρηγοριά, για παραμυθία, την πάνδημη αγάπη προς τον χαρισματικό ΔΑΣΚΑΛΟ πατέρα τους και την απεριόριστη εκτίμηση προς το πρωτοποριακό έργο που κατέλιπε για το κοινό καλό.
Για μας τους περιλειπόμενους ο Νεόφυτος θα μένει για πάντα στις σκέψεις μας και στις καρδιές μας. Μας άφησε, κατά τη γνωστή προτροπή του Κινέζου στοχαστή, για να μας εμπνέουν και να μας εμψυχώνουν, πολλά αναμμένα, άσβηστα, «κεριά»!
(*Από την ομιλία του στο φιλολογικό μνημόσυνο για τον Νεόφυτο Χαραλάμπους)
*Ομότιμος Καθηγητής Ψυχολογίας
Πανεπιστημίου Αθηνών
