ΤΗΣ ΔΡΟΣ ΠΟΛΑΣ ΧΑΤΖΗΝΕΟΦΥΤΟΥ*
Ενόψει της ημερίδας που συνδιοργανώνεται από τις Διευθύνσεις του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, και άλλους φορείς για τη «Διαχρονία της Ελληνικής Γλώσσας», στις 17 Οκτωβρίου 2016, θεώρησα ύψιστο καθήκον και ανάγκη ψυχής,να υπενθυμίσω και να προβληματίσω για τους συνεχείς κινδύνους, που διατρέχει σήμερα η γλώσσα μας. Απόρροια αυτών των κινδύνων αποτελεί και η απειλή, που υφίσταται ο πολιτισμός, αφού είναι γενικά δεκτό, παραδεκτό και αποδεκτό ότι η γλώσσα δεν είναι παρά ο φορέας έκφρασης ιδεών και αξιών.
Παρόλο που συμφωνώ με τον Κοραή ότι ζούμε σ’ έναν κόσμο που συνεχώς μεταβάλλεται, και ότι η γλώσσα μας παραμένει και απομένει ως «ένα από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του Έθνους κτήματα», ή τουλάχιστον θα έπρεπε να παραμένει, ωστόσο, ο αδήριτος χρόνος ως άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένος με τον χώρο,καθορίζει καταιγιστικά και συχνά δραστικά ως καταπέλτης, τη διαχρονία και τη συγχρονία της γλώσσας. Δυστυχώς ο χρόνος αντί να επιτελεί, να συντελεί και να συνεπικουρεί στο συνταίριασμάτης, συχνά παρατηρείται και τηρείται μια απαξιωτική στάση απέναντι στη σωστή χρήση της γλώσσας. Παρόλο που η Γαλλίδα ακαδημαϊκός, Ζ. Ντε Ρομιγύ,τάσσεται υπέρ της αρχαίας Ελλάδας και της οικουμενικότητας της ελληνικής γλώσσας, διαμηνύει και υποδεικνύει ότι «όλος ο κόσμος πρέπει να μάθει ελληνικά, επειδή η ελληνική γλώσσα μας βοηθάει πρώτα από όλα να καταλάβουμε τη δική μας γλώσσα», πολύ συχνά, πίπτει σε ώτα μη ακουόντων.
Αξία και σημασία της γλώσσας. «Η ελληνική γλώσσα είναι η τροφός και η βάση όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών, με λέξεις που κατέχουν απερίγραπτο οπτικό-ηχητικό εννοιολογικό κάλλος». Θα συνηγορήσω με τον καθηγητή ότι «η δύναμη του Έλληνα είναι η γλώσσα του» και πώς η γλώσσα μας, αναμφισβήτητα χαρακτηρίζεται από συνέχεια και οικουμενικότητα… γιατί «η ἑλληνικὴ γλώσσα δὲν ἔπαψε ποτέ της νὰ μιλιέται, απλά δέχτηκε τὶς ἀλλοιώσεις ποὺ δέχεται καθετὶ ζωντανό, χωρίς να παρουσιάζει κανένα χάσμα». (Γ. Σεφέρης).
Η γλώσσα κάθε λαού πέρα από όργανο επικοινωνίας αποτελεί πρώτιστα ένα μπουκέτο από χρώματα, αρώματα, ακούσματα και μνήμες: Ιστορίας, θρησκείας, πολιτισμού, ανθρωπισμού και παιδείας. Είναι η αιώνα γκραβούρα στη θύμησή μας, ενός καραβιού φορτωμένο με μνήμες, που παλεύει να αντισταθεί στα κύματα και να φτάσει στον προορισμό του ... Είναι η άγια τράπεζα με τα δισκοπότηρα» της Πόλης του Δροσίνη,που δε θα θέλαμε να βυθιστούν, είναι ο Ερωτόκριτος του Κορνάρου, είναι η Σαλαμίνα της Κύπρος με τους φίλους του άλλου πολέμου, του Σεφέρη, είναι ο Πενταδάκτυλος, το σύμβολο του ελληνισμού… είναι και οι Έλληνες Ποιητές, του Μόντη, πως «ελάχιστοι μας διαβάζουν, όμως αντισταθμίζει που γράφουμε ελληνικά»! Είναι το Τραγούδι του λαού της Κύπρου, της Ελλάδας, του τόπου και του χρόνου.
Ο χωροχρόνος της ελληνικής γλώσσας. Η πρώτη γραπτή μορφή της ελληνικής η Γραμμική Β, που εμφανίζεται στα τέλη του 8ου αιώνα, αποτελεί αδιάσπαστη κληρονομιά. Η σημερινή ελληνική γλώσσα αποτελεί αδιάσπαστη συνέχεια τηςομηρικής. Η αρχαία ελληνική γλώσσα διακρινόταν σε τρεις βασικές ομάδες ελληνικών διαλέκτων: την Ανατολική,την Κεντρική (Αρκαδοκυπριακή) και τη Δυτική. Αυτός ο διαλεκτικός κατακερματισμός, βοήθησε στην εξελικτική πορεία της ελληνικής γλώσσας, με τη διαμόρφωση του γεωγραφικού χώρου, τη διαδοχική εμφάνιση, τη διασπορά των ελληνικών φύλων και την πολιτική απομόνωση των πρώτων οικιστικών κέντρων να συμβάλλουν και να συντείνουν στη δημιουργία ενός γλωσσικού μωσαϊκού. Οι πόλεις-κράτη, διαμορφώνουν αρχικά το δικό τους αλφάβητο, αλλά συχνά παρουσιάζουν κάποιες τοπικές ιδιομορφίες και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
Οι διάλεκτοι που διαμορφώθηκαν επηρέασαν τον λογοτεχνικό λόγο. Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι στην αρχαία Ελλάδα, ο πεζός και ο ποιητικός λόγος δημιουργείται στη διάλεκτο της περιοχής όπου πρωτοεμφανίστηκε και καλλιεργήθηκε, γεγονός που αποτελεί φαινόμενο στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Οι Ίωνες δημιουργούν το έπος και μερικά είδη της λυρικής ποίησης, όπως την ελεγεία. Ακολούθως οι Δωριείς καλλιεργούν τη χορική ποίηση και το ειδύλλιο, οι Αιολείς τη μελική ποίηση, οι Ίωνες την ιστοριογραφία, τραγωδία και κωμωδία, ρητορεία και φιλοσοφία. Η μελική ποίηση αναπτύσσεται στη Λέσβο με τη Σαπφώ, ενώ οι τραγικοί ποιητές χρησιμοποιούν την αττική διάλεκτο εμπλουτισμένη με δωρικά στοιχεία στα χορικά και ιωνικά στα διαλογικά τμήματα των έργων τους.
Ο χωροχρόνος της κυπριακής διαλέκτου. Το ελληνικό αλφάβητο εισάχθηκε στην Κύπρο γύρω στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ, από τον βασιλιά της Σαλαμίνας, Ευαγόρα Α´ ενώ στη συνέχεια, καθιερώθηκε η αλεξανδρινή κοινή και όλοι όσοι μιλούσαν Ελληνικά, τα μιλούσαν χωρίς διαλεκτικές ιδιομορφίες, εξ ου και ο χαρακτηρισμός «κοινή». Εκείνο το οποίο και πάλι με ωθεί να ανατρέξω στον Μπαμπινιώτη είναι η διαπίστωση ότι ένα μεγάλο σώμα λέξεων παρέμεινε αναλλοίωτο και εξακολουθεί να ακούγεται και να μιλιέται όπως και στην εποχή του Ομήρου (Μπαμπινιώτης, 2000, Παναγιωτίδης, 2002).
Η μαρτυρία του Παυσανία (Ἑλλάδος περιήγησις VIII 2) και του Όμηρου στην Ιλιάδα, είναι πολύ κατατοπιστικές για την αποβίβαση των Αρκάδων στην Κύπρο, και την ανάμειξητους,με τους γηγενείς κατοίκους. Αξιοσημείωτη διαλεκτική χρήση της Κυπριακής διαλέκτου παρατηρείται και στον «Βίο του Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος», στον Άγιο Νεόφυτο τονΈγκλειστο, στις Ασσίζες, στον Λεόντιο Μαχαιρά στην Εξήγησιν της γλυκείας χώρας Κύπρου, στον Γ. Βουστρώνιο και στα Δημοτικά Τραγούδια (Τραούιν του Διγενή και Αροδαφνούσα).Ο Β. Μιχαηλίδης, ο «εθνικός ποιητής», της «9ης Ιουλίου», χρησιμοποιεί την κυπριακή διάλεκτο, τη δημοτική και την καθαρεύουσα.Ο γλωσσικος λοιπόν πλούτος της κυπριακής διαλέκτου δεικνύει, καταδεικνύει αλλά και συνάμα αποδεικνύει, την άμεση διασύνδεση της ομηρικής με την κυπριακή, το αδιάσπαστο και αδιαίρετο του χωροχρόνου της ελληνικής γλώσσας. Όταν η γιαγιά μου τόνιζε εμφαντικά ότι μεινίσκει στο χωρίον Βάσα Κοιλανίου, σαφώς αγνοούσε παντελώς, την εκπληκτική διάσωση του προσφύματος –σκ- και την ομηρική επαναληπτική σημασία του.
Εν κατακλείδι.Ο ύμνος για την ομορφιά της γλώσσας μας δεν χρειάζεται να άδεται με λόγια αλλά να επιβάλλεται και να αποδεικνύεται με πράξεις. Μια ψηφίδα αυτής της σπάνιας ομορφιάς είναι και η ιστορική της συνέχεια, όπως είναι και ο πλούτος που αντλεί από τα βάθη των αιώνων. Γι’ αυτό, ο Ε. Παπανούτσος υποστηρίζει πως «δεν μπορεί κανείς να μιλήσει και να γράψει σωστά τη δημοτική, αν δεν πατάει στέρεα στη γνώση της αρχαίας κλασικής γλώσσας». Ωστόσο, ας μην μας συνεπαίρνουν οι συναισθηματισμοί και ας μην μας ενοχλούν οι αστεϊσμοί, καλόπιστοι ή κακόπιστοι. Παρά το γεγονός ότι το πρόσχημα πως ό,τι δεν ευροποιείται είναι ανώφελο,δεν είναι εύχρηστο και κατά συνέπειανπαραμερίζεταιαποτελεί δυστυχώς και τη νέα τάση της εποχής μας. Η χρήση των greeklish, λες και πριμοδοτείται λες και μας την έχουν κολλήσει στο πετσί μας,σαν τατουάζ ή για να χρησιμοποιήσω την ελληνική ορολογία, σαν δερματοστιξία και έχει οδηγήσει τη γλώσσα μας, σε μια άμετρη και ασύστολη κακοποίησή της, σε ένα σταδιακό αφανισμότης…
H«σημερινή κακοποίηση της γλώσσης» (Ο. Ελύτης), θελημένα ή αθέλητα, από αδιαφορία ή από σκοπιμότητα, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οφείλουμε ναπροσφέρουμε στα παιδιά μας, τα εργαλεία και τα μέσα για καλύτερη πρόσβαση στη γλώσσα, ως μια πνευματική παρακαταθήκη…Η διαχρονία της ελληνικής γλώσσας από τα ομηρικά χρόνια μέχρι σήμερα, μας πέμπει(κυπριακή διάλεκτος αλλά ομηρική καταβολή) και μας παραπέμπει σε ένα ενιαίο, αδιαίρετο και συνεχές θαύμα. Η επιστροφή στις ρίζες μας,όχι ως άγονη προγονολατρία όπως συχνά πολλοί την αποκαλούν, όχι ως στείρα επιστροφή σε κάτι που έχει προ πολλού πεθάνει,όπως πολλοί ισχυρίζονται,αλλά ως το αέναο όλον, μιας γλώσσας που εξακολουθεί να υφίσταται παρά την κακοποίηση που έχει δεχτεί και δέχεται καθημερινά, παρά το καθημερινό σπίλωμα και βιασμό της και αποτελεί ακριβώςτην απάντηση, στην κρίση που διέρχεται η γλώσσα. Θα ήθελα ως εκπαιδευτικός να πιστεύω ότι εξακολουθεί να ισχύει η ρήση του Δημόκριτου ότι «η γλώσσα είναι ο άγγελος της ψυχής» αλλά θα ήθελα να σιγουρέψω ή να διασφαλίσω ότι εξακολουθεί να συνδέεται άμεσα ή γιατί όχι και έμμεσα με την εθνική μας συνείδηση, την πολιτιστική μας κληρονομιά, με το αθάνατο εκείνο σμίλευμα της ψυχής! Και χωρίς αυτά τι είναι ο άνθρωπος, αν παύει να λέγεται Άνθρωπος;
Τι θα απογίνει ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός που με περηφάνεια διδάσκουμε στα παιδιά μας ότικάποτεθεμελίωσε τη δημοκρατία, πολέμησε για την ελευθερία, θέσπισε την ισονομία, αγωνίστηκε για τον σεβασμό στον Άνθρωπο και κυρίως στον Συνάνθρωπο! Τι θα απογίνει η σημερινή πολυπολιτισμική Κύπρος και η οικονομικά ασθενής Ελλάδα, όταν και αυτά πλέον τα εφόδια της ανθρωπιστικής παιδείας, εγκαταλείψουν τον Άνθρωπο και υποχωρήσουν αδύναμααπέναντι στις σύγχρονες προκλήσεις ...τι θα γίνει και τι θα απογίνει η παιδεία μας όταν δεν τάσσει στη ζωή της Θερμοπύλες και δεν επιτάσσειτον επαναπροσδιορισμό των αναλλοίωτων αξιών της!
Αξίζει λοιπόν να πολεμήσουμε για τη διατήρηση και την καθαρότητα της γλώσσας μας, που με τη μουσικότητα της, τη φωνητική και φωνολογική αρμονία της, εκφράζει τόσο όμορφα, τόσο βαθιές έννοιες και αξίες. Με τις σκέψεις αυτές, ως μια αυλαία που πέφτει,συνεχίζω να ελπίζω και να αισιοδοξώ, σιγομουρμουρίζοντας το ακόλουθο:
«Κι ἂν τυχὸν κάπου ἀνάμεσα
στοὺς γαλάζιους διαδρόμους
συναντήσω ἀγγέλους, θὰ τοὺς
μιλήσω ἑλληνικά, ἐπειδὴ
δὲν ξέρουνε γλῶσσες. Μιλᾶνε
μεταξὺ τους μὲ μουσική.»( Ν. Βρεττάκος)
*ΕΜΕ Φιλολογικών Μαθημάτων
