ΤΟΥ ΔΡΟΣ ΚΩΣΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥ*
Τα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο, ανεξάρτητα από την ωριμότητα στην οποία βρίσκεται το καθένα, αλλά και την παράδοσή του, αντιμετωπίζουν πολυποίκιλες προκλήσεις. Αιώνες πριν, το όραμα και ο ρόλος του δημόσιου πανεπιστημίου ήταν ξεκάθαρος: η καλλιέργεια της πνευματικής ελίτ. Δεκαετίες πριν, το όραμα και ο ρόλος του δημόσιου πανεπιστημίου ήταν και πάλι ξεκάθαρος: η παραγωγή εξειδικευμένων αποφοίτων, ανθρώπων του πνεύματος, δασκάλων, γιατρών, μηχανικών.
Σήμερα, η βαθύτερη πρόκληση για το δημόσιο πανεπιστήμιο είναι ο προσδιορισμός οράματος και ρόλου που να πείθει τόσο την πανεπιστημιακή κοινότητα όσο και την ευρύτερη κοινωνία και να βλέπει μακριά, πέρα από τις ταχύτατες καθημερινές αλλαγές. Οι προκλήσεις στις οποίες καλούνται να απαντήσουν τα πανεπιστήμια εδράζονται σε τρεις άξονες:
- προκλήσεις που προκύπτουν από τη σχέση του πανεπιστημίου με τη σφαίρα της παραγωγής,
- προκλήσεις που αφορούν την εσωτερική λειτουργίατου, και
- προκλήσεις που προκύπτουν από την παγκοσμιοποιημένη κοινωνία της πληροφορίας και την παγκόσμια οικονομία.
Σε ό,τι αφορά στον πρώτο άξονα, το δημόσιο πανεπιστήμιο πρέπει να διαλέγεται με τη σφαίρα της παραγωγής, χωρίς φυσικά να υποτάσσεται στις βραχυπρόθεσμες επιταγές της αγοράς εργασίας. Η πρόκληση αυτή αντικατοπτρίζεται στις μέρες μας ξεκάθαρα: πλέον το πτυχίο δεν εξασφαλίζει δουλειά στους αποφοίτους και επομένως χρειάζεται η χρυσή τομή της ισορροπίας ανάμεσα στο βραχυπρόθεσμα ‘χρήσιμο’ και στο μακροπρόθεσμα ωφέλιμο για τον φοιτητή. Με άλλα λόγια, τα Δημόσια Πανεπιστήμια, σήμερα, βρίσκονται μπροστά σ’ ένα σύνθετο δίλημμα: από τη μια πλευρά, είναι οι παραδοσιακές, ευρωπαϊκές, ουμανιστικές αξίες που θέλουν τα πανεπιστήμια να παραμένουν το τελευταίο οχυρό των δημόσιων αγαθών, σ’ έναν κόσμο όπου οι αξίες αποτιμώνται με ποσοτικούς δείκτες και το κέρδος κυριαρχεί. Από την άλλη, είναι το αίτημα της σύνδεσης των δημόσιων πανεπιστημίων με τον παραγωγικό ιστό και την εξυπηρέτηση των αναγκών της οικονομίας, αφού και η πρόκληση της οικονομικής τους βιωσιμότητας είναι πλέον γεγονός αδιαμφισβήτητο.
Στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς και του οικονομικού ανταγωνισμού, μπορεί το Δημόσιο Πανεπιστήμιο να αξιοποιήσει τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες, διασφαλίζοντας παράλληλα ένα υγιές εσωτερικό πλαίσιο λειτουργίας; Με τους κοινωνικούς αγώνες των εργαζομένων και των φοιτητών σε όλο τον κόσμο (από το Γαλλικό Μάη μέχρι το αντιπολεμικό φοιτητικό κίνημα στις ΗΠΑ) τα πανεπιστήμια κινήθηκαν διαχρονικά από μια αυταρχική-πατερναλιστική λειτουργία σε μια κοινωνική-δημοκρατική. Η πρόκληση σήμερα είναι το νέο περιεχόμενο μιας δημοκρατικής εσωτερικά λειτουργίας που να είναι συγχρόνως αποτελεσματική, να «απαιτεί» τη βελτίωση της παραγωγικότητας, αλλά και να σέβεται τους επί της ουσίας διαφορετικούς ρόλους καθηγητών, φοιτητών και διοικητικών.
Αδιαμφισβήτητα, βιώνουμε την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Εποχή, η οποία αναδιαμορφώνει και τον χαρακτήρα της εκπαίδευσης. Η «παγκοσμιοποίηση» στις παροχές εκπαιδευτικών υπηρεσιών προκύπτει μέσω της ανάπτυξης πολυεθνικών ιδιωτικών, κερδοσκοπικών αλυσίδων Πανεπιστημίων με ομοιόμορφα μοντέλα διοίκησης ή μέσω της ανάπτυξης νέων μηχανισμών, όπως η διαδικτυακή εκπαίδευση και οι συνεργασίες δικαιόχρησης, τα franchise, δηλαδή. Το παραπάνω σύστημα λειτουργεί άκρως ανταγωνιστικά πλέον με τα Δημόσια Πανεπιστήμια που αγωνίζονται να διατηρήσουν το δημόσιο χαρακτήρα τους, αφού προσκαλεί και προσελκύει χιλιάδες σπουδαστών σε όλον τον κόσμο. Νέες έννοιες και συστήματα, όπως η διεθνοποίηση των σπουδών, η κοινωνία της γνώσης, η εκπαίδευση από απόσταση, τα Massive Online Open Courses, είναι οι πρωταγωνιστές του νέου σκηνικού.
Για να μιλήσουμε όμως ουσιαστικά για τις προκλήσεις του δημόσιου πανεπιστημίου θα πρέπει πάντα να έχουμε υπόψη μας την αποστολή του πανεπιστημίου – όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα - που συνοψίζεται αδρομερώς στη(ν):
Έχοντας υπόψη την αποστολή του σημερινού πανεπιστημίου, το κυπριακό δημόσιο πανεπιστήμιο έχει να αντιμετωπίσει προκλήσεις που αναφέρονται στον ευρύτερο ακαδημαϊκό χώρο, και ιδιαίτερα στο κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται. Οι προκλήσεις όμως αυτές, και θα τις αναλύσουμε στη συνέχεια, δεν είναι κάτι το πρωτοφανές. Θα μπορούσε κάποιος να πει πώς ήταν αφενός προβλέψιμες και αφετέρου πως είναι ο κανόνας της πανεπιστημιακής ζωής και όχι η εξαίρεση.
Το σημαντικό είναι ότι τα κυπριακά δημόσια πανεπιστήμια τις βιώνουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι στο πρόσφατο παρελθόν, αλλά κυρίως το ότι τα Δημόσια σήμερα Πανεπιστήμια ζουν για πρώτη φορά ένα αίσθημα αβεβαιότητας που έχει προκύψει από αθροιστικές, ταυτόχρονες πιέσεις που δέχονται από:
Κυρίες και κύριοι,
Οι προκλήσεις του σημερινού δημόσιου, κυπριακού πανεπιστημίου μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο μεγάλες ομάδες: τις εξωτερικές και τις εσωτερικές. Οι εσωτερικές προκλήσεις αναφέρονται κυρίως στην ακαδημαϊκή ζωή, όπως εξελίσσεται στον παγκόσμιο πανεπιστημιακό χώρο. Οι πιέσεις που δέχεται το πανεπιστήμιο από την κοινωνία και τις πολιτικές αποφάσεις βρίσκονται στην σφαίρα των εξωτερικών προκλήσεων. Και θα αναφερθώ σε 3 μόνο εξωτερικές προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει το Δημόσιο Πανεπιστήμιο. Και οι 3 περιστρέφονται κυρίως γύρω από
το ρόλο του πανεπιστημίου, στις αξίες του και προπάντων στη λογοδοσία και στον έλεγχο της ανώτατης δημόσιας εκπαίδευσης. Και οι 3 προκλήσεις ιδωμένες στο σύνολό τους προσπαθούν να απαντήσουν σε 3 κοινότυπα αλλά πολύ σημαντικά ερωτήματα:
Ας τις δούμε με τη σειρά.
Πρώτη πρόκληση του δημόσιου πανεπιστημίου είναι η απάντηση στο ερώτημα «Ποιος επωφελείται από την πανεπιστημιακή εκπαίδευση»; Και στο ερώτημα αυτό αντικατοπτρίζονται οι διαφορετικές προτεραιότητες της Κυπριακής κοινωνίας. Το ερώτημα
αυτό στρέφεται προφανώς, στην ικανοποίηση της ζήτησης για απόκτηση πτυχίου. Ο αριθμός των φοιτητών που θέλουν να φοιτήσουν στα δημόσια πανεπιστήμια αυξάνεται συνεχώς. Η κοινωνία σήμερα απαιτεί από τα πανεπιστήμια χρήσιμα και χρηστικά πτυχία, απαιτεί να δώσουν μεγαλύτερο αριθμό αποφοίτων, ικανών να συμβάλουν στην οικονομική ανάπτυξη του τόπου.
Οι ταχύτατα μεταλλασσόμενες ανάγκες της αγοράς απαιτούν εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό. Για να ικανοποιηθούν αυτές οι απαιτήσεις θα πρέπει τα πανεπιστήμια από τη μια, να προσφέρουν περισσότερες θέσεις πανεπιστημιακής μόρφωσης και από την άλλη, οι θέσεις αυτές να προσανατολίζονται σε αυτό που ονομάζεται «οικονομική ανάπτυξη», για να αντιμετωπιστούν τα δομικά προβλήματα της απασχόλησης - ιδίως των νέων - της παραγωγικότητας της οικονομίας και της επιτυχούς μετάβασης στη νέα κοινωνία της γνώσης.
Η κοινωνική αυτή απαίτηση, σε συνάρτηση με τις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας, είναι εξαιρετικά κρίσιμες στην παρούσα περίοδο. Για να ικανοποιηθεί η τεράστια ζήτηση σημαίνει ότι τα πανεπιστήμια, βασικά, θα πρέπει να δομηθούν με μια άλλη φιλοσοφία και προσέγγιση. Μια προσέγγιση που θα πρέπει να αποτελεί στρατηγική εθνική επιλογή, ιδιαίτερα γιατί οι ανθρώπινοι και φυσικοί πόροι των πανεπιστημίων περιορίζονται ασφυκτικά, την ίδια στιγμή που το κόστος λειτουργίας του Δημόσιου Πανεπιστημίου αυξάνεται από εξωγενείς παράγοντες της οικονομίας.
Εν τω μεταξύ, εξελίσσεται και επιδεινώνεται, ίσως επικίνδυνα, η «ιδιωτικοποίηση» ακόμη και του εκπαιδευτικού συστήματος, με τη μορφή της αυξανόμενης δαπάνης που καταβάλλουν οι οικογένειες για την εκπαίδευση των παιδιών τους, προκειμένου να αποκτήσουν μια θέση σε δημόσιο πανεπιστήμιο. Αυτή η «ιδιωτικοποίηση», είναι οικονομικά δυσβάσταχτη για τις οικογένειες, ειδικά σήμερα, και ταυτόχρονα μια παράγωγη πρόκληση των πανεπιστημίων για ριζική επίλυση του ζητήματος της εισαγωγής των νέων στα πανεπιστήμια.
Δεύτερη πρόκληση: Η απάντηση στο ποιος έχει την ευθύνη να αποφασίζει για το ποιος θα επωφεληθεί από την πανεπιστημιακή παιδεία.
Η πρόκληση αυτή συναρτάται από τη σχέση μεταξύ πανεπιστημίου και Πολιτείας. Είναι οξύμωρο το σχήμα που παρατηρείται σήμερα. Από τη μια, η υποστήριξη που προσφέρει η Πολιτεία στα πανεπιστήμια συρρικνώνεται και από την άλλη, είναι έκδηλη η προσπάθεια της Πολιτείας αλλά και της κοινωνίας για μεγαλύτερο έλεγχο και εποπτεία. Δεν μιλάμε για εξορθολογισμό και αποτελεσματική χρήση των δημόσιων δαπανών, τον οποίο τα πανεπιστήμια απαιτούν. Μιλάμε για έλεγχο σε προγράμματα σπουδών και σε ερευνητικές διαδικασίες. Και ο έλεγχος αυτός στην ουσία παραπέμπει με εύσχημο τρόπο στο αναφαινόμενο γεγονός ότι η πολιτεία πρέπει να αποφασίζει ή στην καλύτερη των περιπτώσεων να συναποφασίζει με το πανεπιστήμιο τον αριθμό και το αντικείμενο των προγραμμάτων που αυτό θα προσφέρει.
Παράλληλα, προκύπτει και κάτι ακόμα πιο ουσιαστικό: μια αλλαγή των ρόλων πολιτείας και πανεπιστημίου. Ο ρόλος της πολιτείας στο παρελθόν ήταν η προσφορά προς το πανεπιστήμιο, σήμερα ο ρόλος των πανεπιστημίων είναι η προσφορά σε βασικούς σκοπούς της πολιτείας και της κοινωνίας. Εδώ αναφύονται πολλές φορές δυσκολίες.
Η κοινωνία απαιτεί κάθε μέρος της πανεπιστημιακής έρευνας να συνεισφέρει άμεσα σε οικονομικά αποτελέσματα, χωρίς να ενδιαφέρεται για την πνευματική αναζήτηση και την περιπλάνηση σε νέες ιδέες και αμφισβητήσεις, που μακροπρόθεσμα θα ανανεώσουν την κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα. Επακόλουθο της αλλαγής της σχέσης πανεπιστημίου, Πολιτείας και ουσιαστικά της κοινωνίας είναι η δημιουργία εντάσεων σε θέματα που εμπίπτουν στον ακαδημαϊκό χώρο, αποστερώντας την ελευθερία των πανεπιστημίων να αποφασίζουν για αμιγώς ακαδημαϊκά θέματα, αλλά και στον καθορισμό των προτεραιοτήτων κάθε πανεπιστημίου, ανάλογα με την ιδιαίτερη στρατηγική και φυσιογνωμία του.
*Πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου
Ολόκληρο το κείμενο, στο έγγραφο που ακολουθεί:
