ΤΩΝ ΔΡΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΘΕΟΦΙΛΙΔΗ, ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΡΟΥΛΛΑ, ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΣΤΑΥΡΟΥ, ΘΕΟΔΩΡΑΣ ΔΑΜΙΑΝΟΥ, ΣΟΦΙΑΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ* ΔΡΑ ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΥΜΙΔΗ**
Η αναδόμηση των Ωρολογίων Προγραμμάτων προβλήθηκε επανειλημμένα ως προσπάθεια τεκμηρίωσης και αιτιολόγησης της ανάγκης για επένδυση του χρόνου των μαθητών/τριών κατά τη διάρκεια της σχολικής τους ζωής σε συγκεκριμένα γνωστικά αντικείμενα.
Η ερώτηση «ποια ανάγκη» τέθηκε ρητορικά και επανειλημμένα για πολλά γνωστικά αντικείμενα αλλά οι γράφοντες/ουσες σημειώνουν ότι τέθηκε ως επαναλαμβανόμενο παράδειγμα, για τη Γεωγραφία. Έχουν δοθεί ποικίλες απαντήσεις, επιστημονικά τεκμηριωμένες με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία, πάνω στις οποίες οι γράφοντες/ουσες έχουν στηρίξει την ανάπτυξη διδακτικού και επιμορφωτικού υλικού τα τελευταία 4 χρόνια και με βάση τις οποίες προσβλέπουμε στην αναβάθμιση του μαθήματος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και διατήρηση της υφιστάμενης παρουσίας στην πρωτοβάθμια. Στο παρόν άρθρο όμως αντλούμε ειδικά από την εμπειρία μας από την κυπριακή πραγματικότητα και πρόσφατη επικαιρότητα.
Στην ερώτηση λοιπόν ποια ανάγκη υπάρχει για να διδάσκεται επαρκώς και αποτελεσματικά η Γεωγραφία προσφέρονται ως απάντηση μερικά από τα γεωγραφικά συμβάντα του τόπου. Τα συμβάντα αυτά αιτιολογούν την ανάγκη ύπαρξης επαρκούς Γεωγραφικής Εκπαίδευσης με βάση τον τοπικό πυλώνα του μαθήματος. Είναι γεωγραφικά συμβάνταπου γεωγραφικά εγγράμματοι πολίτες, με καλλιεργημένη χωρική σκέψη, θεωρούσαν και θεωρούν προβλέψιμα:
Το Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας βρίσκεται στην ίδια περιοχή που η επικρατούσα χρήση είναιμεικτή εμπορική, με τη μορφή εμπορικών πάρκων (mall) και βιοτεχνική. Μετά το κτίσιμο «ανακαλύφθηκε» ότι η κυκλοφοριακή κίνηση προς το εμπορικό πάρκο εμπόδιζε την πρόσβαση των ασθενοφόρων στο νοσοκομείο, με αποτέλεσμα η μια λωρίδα κυκλοφορίας να ακυρωθεί για αποκλειστική χρήση από τα ασθενοφόρα. Τα Σαββατοκύριακα επικρατεί στην περιοχή κυκλοφοριακό χάος.
Ο δρόμος ο οποίος συνδέει τη Λευκωσία με τη Λεμεσό και τη Λάρνακα διαπλατύνθηκε σε τρεις λωρίδες ενώ οι δρόμοι προορισμού μέσα στην πρωτεύουσα δεν αποσυμφορήθηκαν ουσιαστικά.
Τα εμπορευματοκιβώτια με περιεχόμενο το οποίο θεωρούνταν στην αρχή εύφλεκτο ενώ στην πορεία αποδείχτηκε εκρηκτικό, τοποθετήθηκαν δίπλα από τον κύριο ηλεκτροπαραγωγό σταθμό της χώρας στο Βασιλικό. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό.
Το έδαφος στο οποίο κτίστηκαν το Γυμνάσιο και Λύκειο Βεργίνας στην Λάρνακα ήταν πριν από το κτίσιμο βάλτος(με τη μορφή μαιανδρικής λίμνης) ο οποίος λειτουργούσε ως τρόπος απορρόφησης των νερών του ποταμού που ρέει από το Καλό Χωριό Λάρνακας ώστε να μην υπερχειλίζει κατάντη. Τον περασμένο Δεκέμβριο ο ποταμός (υποβοηθούμενος και από καιρικά φαινόμενα και άλλα λάθη ανάντη) υπερχείλισε και πλημμύρισε σπίτια της περιοχής που βρίσκονται κατάντη των σχολείων.
Το κράτος εξανέμισε δισεκατομμύρια επιχορηγώντας τις Κυπριακές αερογραμμές, ενώ, ταυτόχρονα, τις προστάτευε περιορίζοντας τις συνδέσεις των αεροδρομίων μας με άλλους προορισμούς από άλλες αεροπορικές εταιρείες πιστεύοντας ότι η Κύπρος ήταν νησί και έπρεπε ο εθνικός τρόπος σύνδεσής του με το εξωτερικό να προστατεύεται για να υπάρχει. Όταν, τελικά, οι αιθέρες, λόγω ευρωπαϊκών υποχρεώσεων, φιλελευθεροποιήθηκαν, αποδείχτηκε ότι η θέση του τόπου είναι προνομιακή και ακριβώς επειδή η Κύπρος είναι νησί και οι αεροπορικές συνδέσεις είναι οι μόνες δυνατές με τον έξω κόσμο, και οι συνδέσεις μας με το εξωτερικό ουδόλως διαταράχτηκαν. Με τη φιλελευθεροποίηση οι συνδέσεις αυξήθηκαν. Το κράτος ενδεχομένως να αύξησε τα έσοδά του, ενώ οι πολίτες επωφελήθηκαν φθηνότερων εισιτηρίων. Από όσα μπορεί κάποιος να θυμηθεί, τη δεκαετία του 1980, με το κόστος του πετρελαίου γύρω στα 20 δολάρια το βαρέλι, ένα εισιτήριο για Αθήνα κόστιζε γύρω στις 150 λίρες (με τις τότε τιμές). Σήμερα, με το πετρέλαιο στα 55 δολάρια το βαρέλι, το κόστος είναι γύρω στα 170 ευρώ (με σημερινές τιμές).
Επενδύθηκαν εκατομμύρια ευρώ σε ένα σύστημα δημοσίων μεταφορών,το οποίο αποδείχτηκε ζημιογόνο και το οποίο,ίσως,δεν έλαβε υπόψη του την πυκνότητα κατοίκησης του πληθυσμού, τη συμπεριφορά του πληθυσμού, τις παρεμβαλλόμενες ευκαιρίες (δρόμους και αυτοκίνητα) ή τη ζήτηση στιςπροτεινόμενες συνδέσεις προέλευσης-προορισμού.
Οι ιστορικοί, γλωσσικοί, θρησκευτικοί και πολιτισμικοί δεσμοί μας με την Ελλάδα, ενδεχομένως, να μην ήταν αρκετοί, για να δικαιολογήσουν και τη μεγάλη οικονομική έκθεση των τραπεζών μας στην οικονομία της.
Οι τράπεζες χρηματοδότησαν υπερεπενδύσεις στα ακίνητα με την αιτιολόγηση ότι η πυκνότητα πληθυσμού της Κύπρου ήταν χαμηλή, ότι υπήρχε πολύς χώρος για ανάπτυξη και με την προσδοκία ότι όλοι οι Ευρωπαίοι πολίτες θα αναζητούσαν ένα εξοχικό στην Κύπρο. Συχνά πυκνά, οι «οι επιχειρηματίες ανάπτυξης γης-developers» μας έλεγαν ότι η Κύπρος θα ξεπεράσει το ένα εκατομμύριο κατοίκους. Κανένας δεν διερωτήθηκε εάν έχουμε αρκετό νερό και ρεύμα για να συντηρήσουμε ένα, τέτοιο αριθμό πληθυσμού ή εάν οι Ευρωπαίοι που θα κατέκλυζαν τον τόπο είχαν στο μυαλό τους να βρουν αυτό που η Κύπρος προσέφερε ή εάν τοπικά υπήρχε η ανάγκη για τέτοιας κλίμακας επενδύσεις. Σύμφωνα με τον τύπο, το μεγαλύτερο ποσοστό μη-εξυπηρετούμενων δανείων προέρχεται από τις επενδύσεις αυτές.
Επί χρόνια, οι οικονομικοί μετανάστεςαλλά και πολιτικοί πρόσφυγες κατευθύνονταν και συγκεντρώνονταν σε κέντρα συγκεκριμένων πόλεων χωρίς σχέδιο κατανομής και απορρόφησής τους σε διαφορετικές περιοχές. Το αποτέλεσμα ήταν ο κοινωνικός και πολεοδομικός αποκλεισμός και η δημιουργία μεταναστευτικών γειτονιών εντός των πόλεων, με όλα τα επακόλουθα στην ποιότητα ζωής και στην αξία της γης. Στο τέλος δημιουργήθηκαν αντιδράσεις και συγκρούσεις μεταξύ των κατοίκων.
Η ανάγκη για στέγαση των προσφύγων συμπολιτών μαςικανοποιήθηκε μερικώς με το κτίσιμο προσφυγικών συνοικισμών. Τα προηγούμενα χρόνια οι συνοικισμοί αναδομήθηκαν, αλλά εξακολουθούν να διακρίνονται ως ξεχωριστό τμήμα του αστικού ιστού. Κατά τη γνώμη μας αυτό είναι απόδειξη ότι δεν λήφθηκαν οποιαδήποτε μέτρα για ενσωμάτωση τους στο αστικό τοπίο, γεγονός που οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό.
Επενδύθηκαν αρκετά χρήματα στην τουριστική ανάπτυξη των παράκτιων περιοχών, εξαιτίαςτης έλλειψης νερού κατασκευάστηκαν φράγματα, αλλά ουδέποτε έγινε στη διάρκεια των αναπτύξεων αυτών ολοκληρωμένο σχέδιο διαχείρισης της διάβρωσης των ακτών που επιταχύνεται με τις αναπτύξεις αυτές, με αποτέλεσμα σήμερα περίπου 40% των ακτών της Κύπρου να παρουσιάζει πρόβλημα διάβρωσης.
Οι κάτοικοι των πόλεων της Κύπρου πληρώνουν επί δεκαετία, τουλάχιστον, τέλη αποχετευτικού για ένα αποχετευτικό σύστημα που δεν ολοκληρώθηκε ακόμα σε καμιά πόλη. Οι πόλεις της Κύπρου είναι μεσαίας έκτασης πόλεις με βάση τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Ενδεχομένως τα σκάνδαλα που εμφανίζονται να έχουν σχέση με τη μη ολοκλήρωση. Η αντίληψη της γεωγραφικής κλίμακας του έργου θα έπρεπε να οδηγούσε σε διορθωτικές κινήσεις αρκετά πιο νωρίς.
Πολίτες του κράτους δανείστηκαν στο νόμισμα μιας μακρινής χώρας (Ελβετικά φράγκα), η αξία των οποίων επηρεάζεται από τα γεωπολιτικά γεγονότα που αφορούν τη χώρα που τα εκδίδει. Τελικά, θα πρέπει να τα αποπληρώσουν με τα εισοδήματά τους τα οποία λαμβάνονται στην Κύπρο σε Ευρώ. Η αξία του Ελβετικού φράγκου εκτοξεύτηκε, όπως και το χρέος των συμπολιτών μας.
Επιπλέον, αξίζει κάποιος να αιτιολογήσει και ως ανάγκη τα εξής:
Ο Δήμος Λεμεσού (αλλά και άλλοι δήμοι) αναγκάστηκαν να τοποθετήσουνπασσαλάκια στην άκρη των πεζοδρομίων, γιατί ο τυπικός Κύπριος οδηγός προτιμά να περάσει τρεις φορές μπροστά από τον προορισμό του και να αναζητήσει χώρο στάθμευσης μπροστά από αυτόν (ακόμα και πάνω στο πεζοδρόμιο), αντί να σκεφτεί ότι ο χώρος εκτείνεται και πίσω από τον προορισμό του ή πλησίον αυτού.
Όπως οι ενήλικες δυσκολεύονται να οργανώσουν το χώρο στον οποίο ζουν, οι μαθητές/τριες μας δυσκολεύονται να οργανώσουν τους χώρους της σάκας τους.
Οι μαθητές/τριεςτου δημοτικού σχολείου περιγράφουν τη διαδρομή, που θα ακολουθήσει κάποιος για να μεταβεί από ένα μέρος του σχολείου τους σε άλλο, χρησιμοποιώντας, ίσως αποκλειστικά, τις λέξεις «ποτζεί και ποδά», παρόλο που υπάρχει πλούτος χωρικών όρων ή εννοιών τις οποίες μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να επικοινωνήσουν αποτελεσματικά.
Οι μαθητές/τριες μας πολλές φορές τσακώνονται για το ποιος χώρος του θρανίου τους αναλογεί στον/στην καθένα/καθεμιά τους.
Χωρίς να υποβαθμίζουμε την πολυπλοκότητα του Κυπριακού προβλήματος, το πρόβλημα χώρου είναι κεντρικό σε αυτό. Η κατοχή των εδαφών της Κυπριακής Δημοκρατίας και κάθε μελετώμενος τρόπος επίλυσής του είναι πρωταρχικά χωρικός. Η εδαφική, η κοινωνική, η οικονομική και η περιβαλλοντική διάσταση του προβλήματος της κατοχής, αν όχι κι άλλες διαστάσεις του, αποτελούν θεωρήσεις που η Γεωγραφία, ως επιστήμη του χώρου, εκ φύσεώς της εμπεριέχει/μελετά.
Έχοντας ως πρότυπα τα πετυχημένα εκπαιδευτικά συστήματα άλλων χωρών επιχειρούμε να τα αντιγράψουμε, ενδεχομένως παραγνωρίζοντας ότι η σημερινή τους μορφή διήλθε μέσα από μεταβατικά στάδια και χωρο-χρονικές αλλαγές που συνέβηκαν σε άλλους τόπους.Τα πιο πάνω παραδείγματα υποδεικνύουν ότι είναι απαραίτητο να αναγνωρίσουμε και να αξιοποιήσουμε την τοπική μας εμπειρία λαμβάνοντας υπόψη γνώσεις και δεξιότητες για το πώς ο χώρος λειτουργεί και πώς σκεφτόμαστε γι’αυτόν.
Η λίστα με τα παραδείγματα μπορεί να είναι ατέλειωτη αλλά η επιλογή αυτών που αναφέρθηκαν πιο πάνω ελπίζουμε ότι είναι αρκετά για να προβληματίσουν. Συνεπώς, η απουσία Γεωγραφικού-χωρικού γραμματισμούοδηγεί σε εμφανή και κτυπητά αποτελέσματα. Τα πλεονεκτήματα όμως μιας Γεωγραφικά-χωρικά εγγράμματης κοινωνίας μπορεί να είναι ή να μην είναι εμφανή με την πρώτη ματιά. Σε έναν πρωταρχικά χωρικό κόσμο η αποδοτικότητα, η ασφάλεια, η δικαιοσύνη, η δημοκρατία, ακόμα και η αισθητική εξαρτώνται από το τι γνωρίζουμε, το πώς σκεφτόμαστε και πώς τελικά διαχειριζόμαστε και διευθετούμε τα φαινόμενα και τις δράσεις μας στον χώρο.
Υπάρχει ή όχι ανάγκη στον τόπο για μια ουσιαστική και επαρκή Γεωγραφική Εκπαίδευση; Η απάντηση, όπως φαίνεται μέσα από τις προτάσεις που δόθηκαν για τα Ωρολόγια Προγράμματα, είναι όχι. Η κυπριακή πραγματικότητα τι λέει; Η απάντησή μας, ως εκπαιδευτικών-μελών της Ομάδας Γεωγραφίας είναι οπωσδήποτε ναι: η διαμόρφωση γεωγραφικά εγγράμματων πολιτών θεωρούμε ότι θα απέτρεπε και θα αποτρέψει πολλά προβλήματα αλλά και θα φέρει πρόσθετα οφέλη.Υποβιβάζοντας τον Γεωγραφικό και χωρικό γραμματισμό στην εκπαίδευσή μας, αποποιούμαστε της διαμόρφωσης ενός μεγάλου κομματιού της νόησης των μελλοντικών μας πολιτών, με ανάλογα κόστη.
*Εκπαιδευτικοί-μέλη των Ομάδων Αναλυτικών Προγραμμάτων Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης
**Ακαδημαϊκός/επιστημονικός συνεργάτης
