«Ο κόσμος να γίνει εικόνα. Αυτή θα είναι η τελευταία ζωή των ανθρώπων να τους σκεπάσει μια εικόνα» (Γιώργος Χειμωνάς, Οι Χτίστες)
ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΒΟΥΤΟΥΡΗ*
Φαίνεται να γίνεται συρμός. Στο facebook, για παράδειγμα, το ζευγάρωμα ποιήματος και εικόνας (είτε μας ενοχλεί είτε όχι) έχει ήδη παγιωθεί, αποσπά την προσοχή του διαδικτυακού χρήστη, και πολλαπλασιάζει τα likes. Η εικόνα γίνεται αναμφιβολα πιο επιθετική, όσο αναπτύσσεται η τεχνολογία, ενώ ο δρόμος για τις εικονογραφημένες ποιητικές συλλογές, τα εικονοποιήματα, και τα βιντεοποιήματα, μοιάζει να είναι πλέον ορθάνοιχτος. Πού μπορεί να μας οδηγήσει αυτός ο δρόμος σε δέκα-είκοσι χρόνια; Μήπως εν τέλει παρακολουθούμε εν τη γενέσει της μιαν επανάσταση, η οποία μεταμορφώνει άρδην τους όρους παραγωγής και κατανάλωσης της λογοτεχνίας; Μεταμορφώνει το ποίημα σε κάτι πιο τεχνολογικά σύνθετο (ένα, ας πούμε, «τεχνολογικό ποίημα»), αντικαθιστά το έντυπο με κάποιου είδους οπτικοακουστικό μέσο, και αναβαθμίζει τον αναγνώστη σε θεατή και χρήστη –πλέον– της ποίησης;
Είναι γεγονός ότι η τεχνολογία παρέχει σήμερα στις καλές τέχνες και στή λογοτεχνία δυνατότητες, οι οποίες μάς υποχρεώνουν να ξανασκεφτούμε τους ταξινομικούς όρους και τους ορισμούς μας, και ενδεχομένως να τους ανασημασιολογήσουμε. Την οροθετική για παράδειγμα γραμμή ανάμεσα στις τέχνες, ή ανάμεσα στα λογοτεχνικά είδη. Μας υποχρεώνουν να ξανασκεφτούμε ενδεχομένως την ίδια τη φύση και τις λειτουργίες της λογοτεχνίας. Εξάλλου, καλό είναι να θυμόμαστε ότι το πάντρεμα των λέξεων με την εικόνα και τον κινηματογράφο είχε προετοιμαστεί θεωρητικά, και προβλεφθεί, στην προ-τεχνολογική εποχή. Η ιδέα του «ολοκληρωτικού έργου τέχνης» είναι παλαιότατη και αναβιώνει με τα κινήματα της Πρωτοπορίας. Γι’ αυτήν έκανε λόγο στα 1915 ο Χούγκο Μπαλ, εμπνευσμένος από τους πίνακες του Καντίνσκι ή ο Αντρέ Μπρετόν όταν αναφερόταν στη δυνατότητα «σύνθεσης ενός ποιήματος που ανάμεσα στις λέξεις του τοποθετούνται διάφορα οπτικά στοιχεία». Ο Μπρετόν πίστευε ότι θα ήταν δυνατόν η ποίηση (και η ζωγραφική) να κατορθώσουν μια μέρα να αποτυπώσουν την κίνηση και τη μορφολογική εξέλιξη των πραγμάτων· «το φαινόμενο του γίγνεσθαί τους», όπως συμπλήρωνε ο Οδυσσέας Ελύτης, ή όπως χρησμοδοτούσε ο Α. Εμπειρίκος:
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ Ή CINEMA Ή MOVIES
Τα μυστικά του σινεμά
Είναι σαν της ποιήσεως τη μαγεία
Είναι σαν ποταμός που ρέει
Εικών, εικών, και άλλες εικόνες.
Σύμφωνοι, οφείλουμε να δεχτούμε ότι οδεύουμε σε μια σύγκλιση της λογοτεχνίας με τις εικαστικές και τις κινηματογραφικές τέχνες. Ωστόσο η επανάσταση των τάμπλετς δεν μπορεί να είναι το φάρμακο (αν μη τι άλλο ακούγεται οξύμωρο, ένα τεχνολογικό φάρμακο για μιαν πνευματική νόσο). Ούτε μπορεί να είναι το αντίδοτο στη θεωρία του «θανάτου της λογοτεχνίας». Γιατί θάνατο δεν προοιωνίζεται ο εκτοπισμός των λέξεων από την εικόνα; Ακόμη και στην πιο αθώα εκδοχή; Τι συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν ένας ποιητής ή επίδοξος ποιητής δημοσιεύει ένα ποίημα στον «τοίχο» του στο facebook και το συνοδεύει με μιαν έτοιμη εικόνα; Σε ένα πρώτο επίπεδο (το οποίο είναι συναρτημένο με την πρόθεση του ποιητή) η εικόνα χρησιμεύει ως μέσον και ως υποστήριγμα του ποιήματος. Η συμπεριφορά ωστόσο του αναγνώστη-θεατή-χρήστη δεν καθορίζεται πάντα από την πρόθεση του συγγραφέα. Το μήνυμα της εικόνας προσλαμβάνεται αυτοτελώς· ανεξάρτητα από το ποίημα (το οποίο μπορεί ο χρήστης να διατρέξει διαγωνίως ή και να μην διαβάσει καθόλου).
*Καθηγητής στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου
