Σε συνεργασία με τη Δρ. Μάρλεν Βάσκες και την επικεφαλής της σχετικής έρευνας Δρ. Δ. Φάττα-Κάσινου
ΜΕΡΟΣ Α΄
Αναπόφευκτο γεγονός φαίνεται να είναι στις μέρες μας η παρουσία φαρμακευτικών ουσιών στο περιβάλλον. Ο ολοένα αυξανόμενος μέσος όρος ζωής και η επακόλουθη αυξημένη κατανάλωση φαρμακευτικών σκευασμάτων είναι τα κύρια αίτια της εμφάνισης φαρμακευτικών ουσιών σε διάφορα περιβαλλοντικά μέσα όπως τα φυσικά υδάτινα συστήματα και το έδαφος. Ο τρόπος με τον οποίο καταλήγουν οι ουσίες αυτές στο περιβάλλον είναι αρκετά ενδιαφέρον. Οι φαρμακευτικές ουσίες χρησιμοποιούνται από τον οργανισμό μας για την αντιμετώπιση ασθενειών και στη συνέχεια απεκκρίνονται από αυτό είτε αυτούσιες στην αρχική τους μορφή, είτε ως μεταβολίτες, είτε ως μίγμα των δύο. Η απέκκριση γίνεται κυρίως μέσω των ούρων και των κοπράνων.
Το δίκτυο αποχέτευσης εμπλουτίζεται επομένως σε συνεχή βάση με μια μεγάλη ποικιλία φαρμακευτικών κατάλοιπων που είτε απεκκρίνονται από το σώμα μας μετά τη χρήση τους ή απορρίπτονται σε αυτό είτε ως ληγμένα ή ανεπιθύμητα σκευάσματα. Ως αποτέλεσμα, οι σταθμοί επεξεργασίας λυμάτων αντιμετωπίζουν σήμερα την πρόκληση για απομάκρυνση όλων αυτών των ‘ξενοβιοτικών’ ουσιών. Οι φαρμακευτικές ουσίες εμπίπτουν στην κατηγορία των ξενοβιοτικών ουσιών είτε γιατί είναι ξένες προς τους έμβιους οργανισμούς στους οποίους είναι δυνατόν να βιοσυσσωρεύονται, αλλά και γιατί κατά κύριο λόγο πρόκειται για συνθετικές χημικές ουσίες φτιαγμένες από τον άνθρωπο (xenobiotics = xenon to bios = ξένες προς τη ζωή). Γι’ αυτό ακριβώς το λόγο είναι πολύ δύσκολο να απομακρυνθούν κατά την ‘παραδοσιακή’ επεξεργασία στους σταθμούς λυμάτων, στους οποίους η κύρια επεξεργασία η οποία λαμβάνει χώρα είναι βιολογική, δηλαδή μέσω χρήσης μικροοργανισμών για την απομάκρυνση του οργανικού φορτίου των λυμάτων. Πολύ σημαντικό είναι ότι στη διαδρομή προς τους βιολογικούς σταθμούς μέσα στους αγωγούς της αποχέτευσης, οι φαρμακευτικές ουσίες ή οι μεταβολίτες τους υπόκεινται σε διάφορες τροποποιήσεις όπως για παράδειγμα υδρόλυση και βιομετατροπές αλλάζοντας έτσι τη χημική δομή των μορίων τους. Οι σταθμοί επεξεργασίας λυμάτων είναι δηλαδή αποδέκτες πολυσύνθετων (αρχική ουσία, μεταβολίτες και προϊόντα μετατροπών) μιγμάτων φαρμακευτικών ουσιών. Με τις σημερινές συμβατικές τεχνολογίες επεξεργασίας των λυμάτων ένα σημαντικό ποσοστό των φαρμακευτικών ουσιών δεν απομακρύνεται και παραμένει στα επεξεργασμένα λύματα ή στην ιλύ (λάσπη) των σταθμών επεξεργασίας λυμάτων.
Από εκεί ανάλογα με τη χρήση αυτών μπορεί να καταλήξουν σε υπόγεια και επιφανειακά νερά, στο έδαφος ή/και στη θάλασσα. Για το λόγο αυτό όλο και πιο συχνά οι σταθμοί επεξεργασίας λυμάτων στη βιβλιογραφία προσδιορίζονται ως σημειακές πηγές ρύπων αναδυόμενου ενδιαφέροντος όπως αποκαλούνται οι ουσίες αυτές. Σημαντικό είναι επίσης να αναφερθεί ότι υπάρχουν και άλλες σημειακές πηγές όπως π.χ. οι χώροι απόρριψης στερεών απορριμμάτων (ληγμένα φαρμακευτικά σκευάσματα που απορρίπτονται στους καλάθους σκουπιδιών της κουζίνας). Η εκχύλιση φαρμακευτικών ουσιών από τις χωματερές μπορεί να οδηγήσει στην παρουσία φαρμακευτικών ουσιών στο έδαφος και στα υπόγεια νερά. Υπάρχουν τέλος και μη σημειακές πηγές ρύπανσης φαρμακευτικών ουσιών όπως π.χ. η κτηνοτροφία και η ιχθυοκαλλιέργεια, δραστηριότητες στις οποίες χρησιμοποιούνται φαρμακευτικά προϊόντα και ορμόνες για την αντιμετώπιση ασθενειών αλλά και πολλές φορές για προληπτικούς λόγους.
Δώδεκα νέες ουσίες θα προστεθούν στη λίστα προτεραιοτήτων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τις ήδη γνωστές που ενέχουν κίνδυνο ρύπανσης για τα επιφανειακά ύδατα σύμφωνα με τη νέα νομοθεσία που εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στα τέλη Ιουλίου 2013. Για πρώτη φορά, τρεις φαρμακευτικές ουσίες εντάσσονται στη “λίστα παρακολούθησης” των ρύπων αναδυόμενου ενδιαφέροντος και ενδέχεται κάποια στιγμή να συμπεριληφθούν στη λίστα προτεραιότητας. Το νομοθετικό κείμενο αναγνωρίζει τους κινδύνους που ενέχουν οι τρεις, ευρέως χρησιμοποιούμενες, φαρμακευτικές ουσίες: Αιθινυλοιστραδιόλη 17α, Οιστραδιόλη 17β και η παυσίπονη ουσία δικλοφενάκη και ζητά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναπτύξει μία στρατηγική προσέγγιση απέναντι στους κινδύνους που ελλοχεύουν για το υδάτινο περιβάλλον εξαιτίας αυτών των φαρμακευτικών ουσιών.
Για τις ουσίες που πρόσφατα ταυτοποιήθηκαν, οι μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις στο νερό ορίστηκαν με βάση τα πρότυπα ποιότητας περιβάλλοντος (EQS: Environmental Quality Standards) και θα τεθούν σε εφαρμογή το 2018, με στόχο την επίτευξη καλής χημικής κατάστασης για τις ουσίες αυτές μέχρι το 2027. Προς αυτή την κατεύθυνση ζητείται από τα κράτη μέλη να καταθέσουν συμπληρωματικά προγράμματα μέτρων και παρακολούθησης στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέχρι το 2018. Τα επικαιροποιημένα EQS για τις υπάρχουσες ουσίες θα συμπεριληφθούν στα Σχέδια Διαχείρισης για τις Λεκάνες Απορροής των Ποταμών το 2015, με στόχο την επίτευξη καλής χημικής κατάστασης των επιφανειακών υδάτων για τις ουσίες αυτές μέχρι το 2021.
*Ερευνήτρια, Nireas-IWRC, Πανεπιστήμιο Κύπρου
